1. Πριν από την απελευθέρωση - Συνέδριο Λιβάνου
Στη χώρα μας ταυτόχρονα με την οργάνωση του λαϊκού απελευθερωτικού στρατού συγκροτήθηκε, το Μάη του 1944, η ΠΕΕΑ (Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης), η Κυβέρνηση του Βουνού, που άρχισε να οικοδομεί σε όλη σχεδόν την ύπαιθρο τη λαϊκή εξουσία. Η εξέλιξη αυτή ήταν που τρόμαζε περισσότερο απ' όλα τον ελληνικό αστικό κόσμο και την "εξόριστη κυβέρνηση" του Γεωργίου Παπανδρέου, που δεν είχε καμιά πραγματική εξουσία και στηριζόταν μόνο από τους Αγγλους. Δεν ήθελαν σε καμιά περίπτωση ο λαός να καταφέρει να θέσει τις βάσεις της λαϊκής εξουσίας, να οικοδομήσει μόνος του το μέλλον του, χωρίς προστάτες, χωρίς εκμεταλλευτές. Οπως έλεγε ο Δ. Γληνός: "…περισσότερο απ' όλα φοβούνται τον ίδιο το λαό. Φοβούνται το ξύπνημά του… φοβούνται μήπως σαν θα πάρει ο λαός στα χέρια του τις ελευθερίες του, δε θα είναι εκείνοι που θα τον οδηγήσουν στην παραπέρα πολιτική ζωή… Και τους τρομάζει κάθε λαϊκό κίνημα, κάθε αληθινό ξύπνημα του λαού, κάθε μαζική πάλη". (Δ. Γληνός "Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ", σελ 50, εκδ. Ο Ρήγας).
Γι' αυτό προσπάθησαν με κάθε τρόπο να υποβαθμίσουν τον αγώνα του ελληνικού λαού, να συκοφαντήσουν το ΚΚΕ (τη ραχοκοκαλιά του ΕΑΜικού κινήματος), να στιγματίσουν τους αντάρτες με την κατηγορία του δολοφόνου, να εξισώσουν τον ΕΛΑΣ με τους γερμανοτσολιάδες. Αυτό φάνηκε πολύ καθαρά στο Συνέδριο του Λιβάνου (17-20 Μάη του 1944). Στο συνέδριο αυτό, που ήταν από τις κρισιμότερες στιγμές του εθνικοαπελευθερωτικού μας κινήματος, η ηγεσία του ΕΑΜ σύρθηκε σε μια συζήτηση διάλυσης της ΠΕΕΑ και δημιουργίας κυβέρνησης με τα παλιά αστικά κόμματα που είχαν καταργηθεί προπολεμικά από τη μεταξική δικτατορία. Η στάση των εκπροσώπων των αστικών κομμάτων και του Γ. Παπανδρέου απέναντι στους εκπροσώπους του ΕΑΜ ήταν εξοργιστική. Κάθε λόγος τους ήταν και ένα αντικομμουνιστικό παραλήρημα. Χαρακτηριστικές είναι οι φράσεις του Γ. Παπανδρέου όταν περιέγραφε την κατάσταση στην Ελλάδα. Σε μια απροκάλυπτη προσπάθεια σπίλωσης του ηρωικού αγώνα του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ είπε:
"…Κόλαση είναι σήμερα η κατάσταση στην πατρίδα μας. Σφάζουν οι Γερμανοί, σφάζουν τα Τάγματα Ασφαλείας, σφάζουν και οι αντάρτες… Με την τρομοκρατία του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ εδημιουργήθηκε δυστυχώς το ψυχολογικό κλίμα που επέτρεψε στους Γερμανούς να επιτύχουν στον τρίτο χρόνο της δουλείας ό,τι δεν είχαν κατορθώσει κατά τα δύο πρώτα χρόνια: την κατασκευήν των Ταγμάτων Ασφαλείας..." (Σταύρου Αβδουλου "Γιατί χάθηκε η νίκη", σελ. 76, εκδ. Προσκήνιο).
Οι άνθρωποι που ηγήθηκαν του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ βρέθηκαν κατηγορούμενοι για τον αγώνα τους και την προσφορά τους στην απελευθέρωση της πατρίδας. Αυτοί που δεν πρόσφεραν τίποτα στον αγώνα, αυτοί που με την πρώτη ευκαιρία αναζήτησαν σιγουριά και ασφάλεια στο Κάιρο έγιναν κατήγοροι και κριτές του ελληνικού λαού. Δεν είναι τυχαίο που ο Δ. Βλαντάς είπε για το συνέδριο του Λιβάνου ότι ήταν συνεδρίαση εκτάκτου στρατοδικείου.
Στο συνέδριο συμμετείχαν εκπρόσωποι της ΠΕΕΑ, του ΕΑΜ και του ΚΚΕ (Σβώλος, Αγγελόπουλος, Πορφυρογένης, Ρούσος, Σαράφης κ.ά.), αντιπρόσωποι της "κυβέρνησης" Παπανδρέου, των παλιών αστικών κομμάτων καθώς και εκπρόσωποι του ΕΔΕΣ και της ΕΚΚΑ (οργανώσεις που δεν είχαν σχεδόν κανένα λαϊκό έρεισμα). Οι αποφάσεις του συνεδρίου ήταν μια σημαντική υποχώρηση του ΕΑΜ, μια πολιτική ήττα του ΚΚΕ που, χωρίς να υπάρχει κανένας ουσιαστικός λόγος, υπέγραψε συμφωνία για κυβέρνηση εθνικής ενότητας με τον Παπανδρέου. Καταδικαζόταν το δημοκρατικό κίνημα των στρατιωτών της Μ. Ανατολής, αποφασιζόταν η δημιουργία εθνικού στρατού (δηλαδή έπρεπε να διαλυθεί ο ΕΛΑΣ) και αναγνωριζόταν στους Αγγλους το δικαίωμα να επέμβουν στα εσωτερικά της Ελλάδας. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι έθετε το ΕΑΜ κάτω απ' τις διαταγές της βασιλικής κυβέρνησης του Παπανδρέου που λειτουργούσε κάτω από την επίβλεψη των άγγλων ιμπεριαλιστών. Βέβαια το Εθνικό Συμβούλιο της ΠΕΕΑ καθώς και όλες οι οργανώσεις του ΚΚΕ, του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ, αμέσως μετά τη συμφωνία του Λιβάνου, την καταδίκασαν και ζήτησαν την ανάκλησή της.
Ο Θανάσης Χατζής περιγράφει πολύ χαρακτηριστικά την αντίδραση του Εθνικού Συμβουλίου της ΠΕΕΑ στις 27 Μάη, όταν ένας απ' τους γραμματείς του Συμβουλίου διάβαζε τους όρους της συμφωνίας: "Οταν ο γραμματέας διάβασε την τελευταία παράγραφο (…) ένα αυθόρμητο, ομόφωνο και βροντερό ΑΙΣΧΟΣ! τάραξε την αίθουσα. Ορθιοι οι εθνοσύμβουλοι απαιτούσαν την άμεση ανάκληση της αντιπροσωπείας" (Θ. Χατζή "Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε" τόμος Γ, σελ. 215, εκδ. Δωρικός).
Αλλά και ο ίδιος ο Ζέβγος στην ομιλία του ως εκπρόσωπος του ΚΚΕ μεταξύ άλλων είπε: "Κάνοντας ένα βήμα προς τα πίσω, με την αποδοχή μιας ενότητας δουλείας, θα διαπράτταμε μια προδοσία της χειρίστης μορφής. Το Εθνικό Συμβούλιο ποτέ δε θα δεχτεί μια τέτοια πράξη" (Θ. Χατζή, τόμος Γ, σελ. 216).
Το κακό όμως είχε γίνει. Οι αυταπάτες που είχαν πολλά ηγετικά στελέχη του ΕΑΜ για μια κυβέρνηση εθνικής ενότητας και οι λανθασμένες απόψεις για μια ειρηνική απελευθέρωση σε συνεργασία με τους αντιπροσώπους των αστών οδήγησαν στην τήρηση της απαράδεκτης συμφωνίας.
Ο μόνος από την αντιπροσωπεία που αντέδρασε στους υβριστικούς λόγους για το ΕΑΜ αλλά και την ίδια τη συμφωνία ήταν ο στρατηγός Στέφανος Σαράφης, που προσπάθησε να ανατρέψει το κλίμα αλλά δεν είχε την υποστήριξη ούτε και των ΕΑΜικών αντιπροσώπων που για χάρη της επίτευξης συμφωνίας τον καλούσαν να σωπάσει.
Η στάση των Αγγλών
Προσπαθώντας να επανορθώσουν οι ηγέτες του ΕΑΜ στις 29 Ιούλη έστειλαν τηλεγράφημα με το οποίο δήλωναν ότι αποδέχονται τη συμφωνία του Λιβάνου μόνο αν δεν είναι ο Παπανδρέου πρωθυπουργός. Μετά από λίγες μέρες ο Παπανδρέου δέχεται να παραιτηθεί. Με παρέμβαση όμως του Τσόρτσιλ (10 Αυγούστου) ματαιώνεται η παραίτηση. Ο Παπανδρέου ως εκλεκτός των Αγγλων ήταν προς στιγμήν αναντικατάστατος. Ηταν απ' τους λίγους αστούς πολιτικούς που είχε τη θέληση και ταυτόχρονα τη δυνατότητα να πραγματοποιήσει τις βρετανικές επιλογές για την Ελλάδα.
Στις 3 Σεπτέμβρη το ΕΑΜ στέλνει υπουργούς στην κυβέρνηση του Καΐρου. Ετσι το σφάλμα ολοκληρώνεται αφού γίνεται αποδεκτή και στην πράξη η συμφωνία. Το τραγελαφικό της υπόθεσης που καταδεικνύει τις αντιφάσεις και τις παλινωδίες της ηγεσίας του ΚΚΕ είναι ότι ο ίδιος ο Ζέβγος, που κατακεραύνωνε τη συμφωνία του Λιβάνου, ανέλαβε ένα από τα υπουργεία.
Στο μεταξύ ο ΕΛΑΣ αρχίζει να απελευθερώνει μεγάλα τμήματα της χώρας. Ηδη από τα μέσα του 1943 είχε απελευθερωθεί μεγάλο μέρος της κεντρικής και δυτικής Ελλάδας και το Σεπτέμβρη του 1944 μέρος της Θράκης.
Οι Αγγλοι, βλέποντας ότι παρά τη συμφωνία του Λιβάνου ο ΕΛΑΣ συνεχίζει να αναπτύσσεται και να πετυχαίνει νίκες, άρχισαν να ανησυχούν για το μεταπελευθερωτικό μέλλον της Ελλάδας. Μέσα στη χώρα, εκτός από τον ΕΛΑΣ δεν υπήρχε άλλος στρατός που να εμποδίσει την κυριαρχία του λαϊκού στρατού. Γι' αυτό το λόγο, μυστικά, παρείχαν κάθε στήριξη στη δημιουργία των Ταγμάτων Ασφαλείας σε μια αγαστή συνεργασία των μυστικών τους υπηρεσιών με τους Γερμανούς. Ηξεραν πολύ καλά ότι οι μέρες των ναζί στην Ελλάδα ήταν μετρημένες και μεθόδευσαν τη χρησιμοποίηση των λαομίσητων Ταγμάτων Ασφαλείας προς όφελός τους, για να κυριαρχήσουν στην Ελλάδα και να στήσουν τη δική τους κατοχή. Οι ομολογίες των αξιωματικών των Ταγμάτων Ασφαλείας στις δίκες των δωσίλογων είναι αποκαλυπτικές για το ρόλο των Αγγλων.
Μια άλλη πολύ σοβαρή πτυχή της υπόθεσης είναι η μυστική συμφωνία Τσόρτσιλ - Χίτλερ τον Αύγουστο του 1944 για την απρόσκοπτη αποχώρηση των Γερμανών από την Ελλάδα και την παράδοση της Θεσσαλονίκης στους Αγγλους. Η συμφωνία αυτή, που ήταν η μοναδική που είχε γίνει, αποκαλύφθηκε από τον Αλμπερτ Σπέερ, υπουργό πολεμικής και βιομηχανικής παραγωγής της χιτλερικής κυβέρνησης, ο οποίος θεωρείται από τις πιο αξιόπιστες πηγές. Σε συνέντευξή του που δημοσιεύτηκε στο "ΒΗΜΑ" το 1976 αναφέρει ότι ο στρατηγός Γιοντλ τού εκμυστηρεύτηκε ότι υπήρξε η συμφωνία αυτή για εκκένωση της Ελλάδας χωρίς βρετανική παρενόχληση. Επίσης αναφέρει ότι η Θεσσαλονίκη θα παραχωρούνταν στους Αγγλους, με την προϋπόθεση ότι θα έμενε ανέπαφος ο γερμανικός στρατός. Η συμφωνία πραγματοποιήθηκε στη Λισαβόνα παρουσία του Γκέμπελς, του οποίου πρόθεση ήταν να υπάρξουν κι άλλες παρόμοιες συμφωνίες. Φαίνεται ότι προσδοκούσε στο τέλος του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου μια αντιστροφή των συμμαχιών, με στόχο βέβαια τη Σοβιετική Ενωση. Ολη η συνέντευξη αναφέρεται στο βιβλίο του Βάσου Μαθιόπουλου "Ο Δεκέμβρης του 1944", σελ. 32-33, εκδ. Νέα Σύνορα - Λιβάνη. Τα ίδια ακριβώς αναφέρει και ο φον Οβεν (διευθυντής τύπου του υπουργείου προπαγάνδας του Χίτλερ) σε βιβλίο του που έγραψε το 1975. Οπως φάνηκε στη συνέχεια η συμφωνία τηρήθηκε πιστά από τους Αγγλους. Τα βρετανικά στρατεύματα στην Ελλάδα δεν ενεπλάκησαν σε μάχες με τους Γερμανούς και έμειναν ανέπαφα για να αντιμετωπίσουν λίγο αργότερα τον ελληνικό λαό. Βέβαια ο ΕΛΑΣ χάλασε σε πολλές περιπτώσεις τα σχέδιά τους αφού χτυπούσε συνεχώς τα γερμανικά στρατεύματα που υποχωρούσαν και τον Οκτώβρη κατέλαβε πρώτος τη Θεσσαλονίκη. Εξάλλου οι αντάρτες της Γιουγκοσλαβίας προκάλεσαν σημαντικές απώλειες στους Γερμανούς που διέσχισαν τη χώρα τους κατά την υποχώρηση. Οσοι απέμειναν προωθήθηκαν στο κεντροευρωπαϊκό μέτωπο και χρησιμοποιήθηκαν εναντίον του Κόκκινου Στρατού αλλά και των δυτικών στρατευμάτων που έκαναν την επέμβαση στη Νορμανδία λίγους μήνες νωρίτερα. Ηταν μια άνευ προηγουμένου εξέλιξη. Ο Τσόρτσιλ επέλεξε να θυσιάσει ακόμα και το δικό του στρατό στην κεντρική Ευρώπη (γιατί στις μάχες αυτές σκοτώθηκαν και πολλοί Αγγλοι) για να μείνει ανέπαφος ο βρετανικός στρατός στον ελλαδικό χώρο!
Ο Αρης Βελουχιώτης, έχοντας σωστό κριτήριο για τις επιδιώξεις των Αγγλων στην Ελλάδα και χωρίς να έχει αυταπάτες για το ρόλο τους, εκτίμησε σωστά ότι, όποια πολιτική και να ακολουθήσει το ΚΚΕ και το ΕΑΜ, η αντιπαράθεση μαζί τους ήταν αναπόφευκτη. Ο Ηλίας Τσιριμώκος σε μια συνάντησή του με τον Αρη αναφέρει τις απόψεις του αρχικαπετάνιου για τους Αγγλους: "…ο Αρης κατέληξε στο ότι η πολιτική ηγεσία του ΕΑΜ είχε βέβαια δικαίωμα και καθήκον να εξακολουθήσει την ενωτική πολιτική, αλλά από τώρα θα κάνουμε καλά να καταλάβουμε πως πρόθεση των πολιτικών μας αντιπάλων και των Αγγλων δεν είναι να συνεννοηθούν μαζί μας αλλά να μας χτυπήσουν, όποια πολιτική και να ακολουθήσουμε…" (Σταύρος Αβδουλος, σελ. 72). Προφητικότατος ο Βελουχιώτης αν σκεφτούμε ότι αυτά ειπώθηκαν το Σεπτέμβρη του 1943, όταν ακόμα η δράση των Αγγλων στην Ελλάδα ήταν πολύ προσεκτική και κρατούσαν τα προσχήματα.
Συμφωνία της Καζέρτας
Το Σεπτέμβρη, η "εξόριστη κυβέρνηση" μετακομίζει στη νότια Ιταλία σε μια προσπάθεια να δείξει ότι ελέγχει την κατάσταση και είναι έτοιμη να μεταβεί ανά πάσα στιγμή στην Ελλάδα. Μετά την αποδοχή της κυβέρνησης εθνικής ενότητας από τη μεριά του ΚΚΕ και του ΕΑΜ, το αγκάθι για την πλευρά των Αγγλων και του Γ. Παπανδρέου ήταν ο ΕΛΑΣ. Τους προβλημάτιζε το γεγονός ότι συνέχιζε να αναπτύσσεται και να πετυχαίνει νίκες. Ηθελαν με κάθε τρόπο να τον διαλύσουν ή να τον θέσουν υπό τον έλεγχό τους. Γι' αυτό προετοίμασαν τη διάσκεψη στην Καζέρτα. Εκεί στις 26 Σεπτέμβρη η ηγεσία του ΕΑΜ θα πέσει σε νέο ολέθριο σφάλμα, υπογράφοντας τη Συμφωνία της Καζέρτας. Με τη συμφωνία αυτή ο ΕΛΑΣ μπαίνει κάτω απ' τις διαταγές της κυβέρνησης εθνικής ενότητας, του αγγλικού στρατηγείου της Μέσης Ανατολής και του Σκόμπι. Επίσης θα επιτραπεί στους Αγγλους να αποβιβαστούν λίγο αργότερα στην Ελλάδα. Στη σύσκεψη που πραγματοποιήθηκε με κάθε επισημότητα συμμετείχαν ο βρετανός υπουργός Μ. Ανατολής Μακ Μίλαν, ο άγγλος στρατηγός Ρόναλντ Σκόμπι, ο αρχιστράτηγος της Μεσογείου Μέτλαν Γουίλσον, αντιπρόσωποι του ΕΑΜ (Σβώλος, Ζέβγος), ο αρχηγός του ΕΛΑΣ Στέφανος Σαράφης, ο Γ. Παπανδρέου με στελέχη της κυβέρνησης και ο Ζέρβας του ΕΔΕΣ. Η εξέλιξη της συζήτησης ήταν ένας μονόλογος από τη μεριά των Αγγλων. Ουσιαστικά διέταζαν τους εκπροσώπους του ΕΑΜ να συμφωνήσουν χωρίς συζήτηση. Μετά τη συμφωνία αυτή, οι Αγγλοι αναγνωρίζονται και τυπικά ως βασικοί παράγοντες για την κατάσταση στην Ελλάδα. Το μόνο που πετυχαίνει η ηγεσία του ΕΑΜ στην Καζέρτα είναι η επίσημη καταδίκη των Ταγμάτων Ασφαλείας που δρουν σ' όλη την Ελλάδα και κυρίως στην Πελοπόννησο. Βέβαια το κείμενο της συμφωνίας ανέφερε ότι θεωρούνται εχθρικά, εκτός αν παραδοθούν σύμφωνα με τις διαταγές του στρατιωτικού διοικητή στην Ελλάδα (δηλαδή του Σκόμπι). Ηταν ολοφάνερο ότι προνοούσαν για το μέλλον των δικών τους ανθρώπων, μια που στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής τούς πρόσφεραν πολλές υπηρεσίες στον αγώνα τους ενάντια στο ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ.
Παρ' όλα αυτά ο Βελουχιώτης, εκμεταλλευόμενος το μέρος αυτό της συμφωνίας, βρίσκει την ευκαιρία να επιτεθεί στους Ταγματασφαλίτες της Καλαμάτας και μετά από σκληρές μάχες ο ΕΛΑΣ καταλαμβάνει την Καλαμάτα (8 Σεπτέμβρη) και εξολοθρεύει τους Ταγματασφαλίτες στο Μελιγαλά. Εκατοντάδες άνδρες των Ταγμάτων Ασφαλείας παραδίδονται ομαδικά στην Αρη. Παρενέβη όμως ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος και έκλεισε τους Ταγματασφαλίτες σε στρατόπεδα για να τους προστατέψει. Το ίδιο έγινε και με τα αντίστοιχα τάγματα ασφαλείας του διαβόητου Παπαδόγκωνα, που μεταφέρθηκαν μαζί με τον εξοπλισμό τους στο Γουδί και μετά απελευθερώθηκαν. Αργότερα θα επανεξοπλιστούν και θα χρησιμοποιηθούν απ' τους Αγγλους εναντίον του λαού.
Στα μέσα Σεπτέμβρη, ο ΕΛΑΣ απελευθερώνει την ανατολική Μακεδονία και τη Νάουσα. Ο Παπανδρέου, βλέποντας ότι οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ είναι κυρίαρχες στο μεγαλύτερο μέρος της χώρας, ζητά στις 14 Σεπτέμβρη από την Αγγλία να επέμβει στρατιωτικά στην Ελλάδα με το πρόσχημα της εκδίωξης των Γερμανών. Στην πράξη θέλει να υπάρξει στο εσωτερικό της χώρας ένας στρατός που να αποτρέψει την κάλυψη από τον ΕΛΑΣ του κενού που θα αφήσουν οι Γερμανοί. Επιδιώκει να σταματήσει την πορεία της χώρας προς τη λαοκρατία και να διαλύσει το ΕΑΜικό κίνημα και το λαϊκό στρατό, τον ΕΛΑΣ.
2. Η αποχώρηση των Γερμανών
Η αποχώρηση των Γερμανών από το ελληνικό έδαφος είχε αρχίσει να πραγματοποιείται σταδιακά από τον Αύγουστο του 1944. Ένα μεγάλο πρόβλημα που είχαν να αντιμετωπίσουν τα γερμανικά στρατεύματα ήταν η εκκένωση των νησιών του Αιγαίου και της Κρήτης. Η μετακίνηση προς βορρά φαινόταν αρκετά επισφαλής, γιατί υπήρχε ο αγγλικός στόλος και η αεροπορία που μπορούσαν εύκολα να πλήξουν τα γερμανικά πλοία και αεροπλάνα. Όμως οι Αγγλοι δεν ενεπλάκησαν σε καμιά περίπτωση σε μάχες με τους Γερμανούς. Μάλιστα παρακολουθούσαν από σχετικά κοντινή απόσταση όλη την εκκένωση των νησιών. Είναι πολύ χαρακτηριστικό ένα άρθρο του διευθυντή της εφημερίδας Εστία, Αχ. Κύρου, που ανέφερε: «…είχε αρχίσει η μεταφορά μεγάλου μέρους του γερμανικού στρατού από τα διάφορα νησιά του Αιγαίου προς την Αττική και την πρωτεύουσα. Όλα τα γερμανικά αεροπλάνα που υπήρχαν στην περιοχή μας, χρησιμοποιούνταν για τις μεταφορές αυτές. ...Αλλά και με καΐκια, μικρά πλοία παντός είδους, ακόμα δε και με μεγαλύτερα πλοία, σαν το γερμανικό "Κάρολο", μεταφέρονται οι Γερμανοί από τα νησιά προς το κέντρο. Προξενεί δε κάποιαν περίεργη εντύπωση στον απογοητευμένο από τις μεγάλες ελπίδες αθηναϊκό πληθυσμό το γεγονός ότι, οι σύμμαχοι, που παρακολουθούν με τα ανιχνευτικά των όλη αυτή την κίνηση, αφήνουν του Γερμανούς σχεδόν ανενόχλητους στις μεταφορές των». (Χατζής: Γ, 392).
Στην πρωτεύουσα βέβαια, σ’ όλη τη διάρκεια του Σεπτέμβρη, ο ΕΛΑΣ της Αθήνας χτυπούσε συνεχώς τους Γερμανούς και τους συνεργάτες τους. Με τη βοήθεια του επαναστατημένου αθηναϊκού λαού έδωσε σκληρές μάχες. Σε κάθε περίπτωση που οι Γερμανοί επιχειρούσαν επιδρομές, μπλόκα και συλλήψεις, οι ΕΛΑΣίτες προστάτευαν το λαό. Ταυτόχρονα πραγματοποιήθηκαν μέχρι και απεργίες στα μέσα Σεπτέμβρη, με κορύφωση τη μεγάλη παλλαϊκή απεργία στις 16 του μήνα στην Αθήνα και στις 18 στον Πειραιά. Ο λαός έδειξε για άλλη μια φορά ότι δε φοβόταν ούτε τα SS ούτε τα τσιράκια τους, ταγματασφαλίτες, ράλληδες, μπουραντάδες και χίτες.
Βέβαια υπάρχει και μια άλλη πλευρά σχετικά με τη δράση των Ταγμάτων Ασφαλείας το τελευταίο εκείνο διάστημα. Ο Θανάσης Χατζής περιγράφει χαρακτηριστικά: «Η ευρύτερη χρησιμοποίηση των Ταγμάτων Ασφαλείας και των αντικομμουνιστικών ένοπλων δυνάμεων... απέβλεπε σε δύο σκοπούς: Πρώτο, θα χυνόταν άφθονο ελληνικό αίμα και έτσι θα άνοιγε αγεφύρωτο χάσμα ανάμεσα στις αλληλοσυγκρουόμενες δυνάμεις και θα αποκλειόταν κάθε κίνδυνος να χτυπηθούν οι Γερμανοί πισώπλατα από "κατασκευάσματα" που οι ίδιοι εξόπλισαν. Δεύτερο, θα έδιναν τη δυνατότητα στην πανικόβλητη πλουτοκρατική αντίδραση να κατηγορεί το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ σαν "υπονομευτή" της εθνικής ενότητας, "υποκινητή" αδελφοκτόνου πολέμου, που είχε σκοπό να καταλάβει της εξουσία και να εγκαθιδρύσει "κομμουνιστική δικτατορία"». (Χατζής: Γ, 381-382)
Τα γεγονότα από την απελευθέρωση μέχρι και τη δεκεμβριανή σύγκρουση, αλλά και τα κατοπινά χρόνια έδειξαν ότι οι Γερμανοί ναζί ήξεραν να κάνουν καλές επιλογές και να προσφέρουν καλές υπηρεσίες στους Αγγλους και την ελληνική αντίδραση, που, αν και αντίπαλοι στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ήταν σίγουρα σύμμαχοι στον ταξικό πόλεμο. Κάτι τέτοιο έγινε στη Θράκη, που όπως αποκαλύφθηκε στο απόρρητο βρετανικό έγγραφο 356 Τ 311/284, στις 21 Σεπτέμβρη 1944: «ο ταγματάρχης Μίντλερ αξιωματικός-σύνδεσμος της Στρατιωτικής Συμμαχικής Αποστολής στη Θράκη δίνει εντολή σε εθνικές ελληνικές οργανώσεις να καταλάβουν τη Θράκη με γερμανική υποστήριξη για να προλάβουν τους κομμουνιστές...» (Γρηγοριάδης: 521) Αντίστοιχες διαταγές δόθηκαν και από τη μεριά των Γερμανών, που πάντοτε συνεννοούνταν με τις αντικομμουνιστικές ομάδες και τους Αγγλους κατά την αποχώρησή τους. Υπάρχουν πολλά απόρρητα έγγραφα που το αποδεικνύουν.
Ο πρωθυπουργός της Εθνικής Κυβέρνησης Γ. Παπανδρέου βέβαια προσπάθησε με κάθε τρόπο να προφυλάξει τα Τάγματα Ασφαλείας από τις επιθέσεις του ΕΛΑΣ. Στα τέλη Σεπτέμβρη, σε διαταγή του προς τους Σαράφη, Ζέρβα και Σπηλιωτόπουλο αναφέρει: «...Ουδεμίαν επιτρέπομεν επιθετικήν πρωτοβουλίαν εναντίον Γερμανών και Ταγμάτων Ασφαλείας, και ουδεμίαν επαναστατικήν ενέργειαν προς κατάληψιν εξουσίας άνευ ειδικής διαταγής...» (Γρηγοριάδης: 8, 738)
Ομως το πιο αποκαλυπτικό στοιχείο, για τη χρησιμοποίηση των ταγματασφαλιτών από την Κυβέρνηση Παπανδρέου, αποδεικνύεται σε τηλεγράφημα του Σκόμπι προς τον στρατιωτικό διοικητή της Αθήνας Παναγιώτη Σπηλιωτόπουλο. Αξίζει να αναφερθεί ότι ο Σπηλιωτόπουλος διορίστηκε από τον Παπανδρέου, αν και ήταν δωσίλογος, γιατί επί Κατοχής συντόνιζε τη δράση αντικομμουνιστικών ομάδων εναντίον του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ. Ο Σκόμπι έδινε σαφείς εντολές προς τον Σπηλιωτόπουλο. «Όταν οι Γερμανοί αποχωρήσουν ή παραδοθούν, τα Τάγματα Ασφαλείας θα λάβουν οδηγίες σας ή να λιποταχτήσουν προς τας οικίας των ή να παραδοθούν εις υμάς...» (Γρηγοριάδης: 8, 738)
Το ζήτημα της επανόδου του βασιλιά
Ο Τσόρτσιλ μετά τις Συμφωνίες του Λιβάνου και της Καζέρτας, και αφού εξασφάλισε τη συμμετοχή του στα μεταπολεμικά πράγματα της Ελλάδας, άρχισε να εμπλέκεται σε όλα σχεδόν τα μεγάλα ζητήματα. Από τις πρώτες επιδιώξεις του ήταν η επαναφορά του βασιλιά Γεωργίου, που τόσα πρόσφερε στη Μεγάλη Βρετανία τα προηγούμενα χρόνια και εργάστηκε σκληρά για τα συμφέροντα των άγγλων ιμπεριαλιστών. Στις 4 Οκτώβρη σε τηλεγράφημά του προς τον Ηντεν, ο Τσόρτσιλ αποκαλύπτει τις προθέσεις του: «Είπα στο βασιλιά, τελείως εμπιστευτικά... ότι πρόκειται να στείλουμε δυνάμεις στην Αθήνα, έτσι ώστε να προκαταλάβουμε το ΕΑΜ αμέσως μετά τη γερμανική υποχώρηση... προτείνουμε να εγκατασταθεί η σημερινή βασιλική ελληνική κυβέρνηση στην πρωτεύουσα μέσα σε λίγες μέρες ή ώρες από τη στιγμή της απόβασης....έχω την ελπίδα πως η κυβέρνησή του θα είναι σύντομα σε θέση να καλέσει τη Μεγαλειότητά του στην Ελλάδα και εγώ προσωπικά σκοπεύω να την πιέσω πολύ προς αυτήν την κατεύθυνση...». (Γασπαρινάτος: Α, 39-40)
Ετσι με την πρώτη ευκαιρία, στις 8 Οκτώβρη, σε μια συνάντησή του με τον Παπανδρέου στην Ιταλία, έθεσε το ζήτημα της επαναφοράς του Γλύξμπουργκ χωρίς δημοψήφισμα, προσπαθώντας να δημιουργήσει τετελεσμένα. Η συνομιλία με τον Παπανδρέου ήταν αποκαλυπτική και οι εντολές του Τσόρτσιλ ήταν πολύ σαφείς: «Ώστε λοιπόν είμαστε σύμφωνοι. Θα εγκατασταθείτε σε λίγο στην απελευθερωμένη Ελλάδα σαν νόμιμη κυβέρνηση και θα σας συνοδεύσει στην Αθήνα ο βασιλιάς». Σε μια κρίση εντιμότητας ο Παπανδρέου του απάντησε ότι η συμφωνία ήταν να φτάσει πρώτα στην Αθήνα η κυβέρνηση και το ζήτημα της επανόδου του βασιλιά θα λυνόταν με δημοψήφισμα. Ο Τσόρτσιλ όμως επέμενε και ο Παπανδρέου απάντησε: «Αν επιμένετε, ίσως αυτό μπορεί να συμβεί, αλλά με άλλο πρωθυπουργό». (Μαθιόπουλος: 106). Ηταν ίσως η μοναδική φορά που ο Παπανδρέου αντέδρασε στα αιτήματα του μεγάλου αφεντικού. Γνωρίζοντας καλύτερα την κατάσταση στην Ελλάδα, ο Παπανδρέου έκρινε ότι μια αθέτηση της συμφωνίας σχετικά με το ζήτημα του βασιλιά θα άναβε φωτιές στον ελληνικό λαό και ίσως να ανέτρεπε όσα επιτεύχθηκαν με τις δύο συμφωνίες. Ο Παπανδρέου έκανε πολύ σοβαρή προσπάθεια να εξηγήσει τις σκέψεις του στον άγγλο πρωθυπουργό λέγοντας του: «...Συγχωρήσατέ με λοιπόν εάν προτιμώ να είμαι δυσάρεστος τώρα αλλά ασφαλής εις το μέλλον, αντί να είμαι τώρα ευχάριστος και να οδηγήσω τη χώρα εις την καταστροφήν» (Γασπαρινάτος: Α, 45-48). Ο Τσόρτσιλ αναγκάστηκε προς το παρόν να υποχωρήσει.
H απελευθέρωση
Στις 12 Οκτώβρη του 1944 μετά από σχεδόν 4 χρόνια ναζιστικής κατοχής, οι Γερμανοί φεύγουν από την Αθήνα. Η αποχώρησή τους από το ελληνικό έδαφος επισπεύσθηκε, γιατί οι νίκες του Κόκκινου Στρατού στα Βαλκάνια και η επέλασή του προς δυτικά και νότια δεν τους άφηνε πολλά περιθώρια. Αν έμεναν λίγο ακόμα στην Ελλάδα, το πιο πιθανό ήταν να εγκλωβίζονταν στα Βαλκάνια. Την ίδια κιόλας μέρα, όλος ο λαός της Αθήνας μαθαίνει το χαρμόσυνο νέο και πλημμυρίζει τους δρόμους της πρωτεύουσας. Η γιορτή που στήθηκε ήταν ανεπανάληπτη. Από κάθε γωνιά της Αθήνας ξεχύνεται κόσμος με πανό και σημαίες, ζητωκραυγάζοντας για τη μεγάλη νίκη. Μέσα σε ένα παραλήρημα χαράς νέοι, γέροι, άντρες, γυναίκες και παιδιά γιόρταζαν μια πραγματικότητα μοναδική, ένα γεγονός που δεν είχαν ξαναζήσει.
Οι στιγμές ήταν ιστορικές. Δεν ήταν μόνο το γεγονός της απελευθέρωσης από τους Γερμανούς. Μεγαλύτερη σημασία είχε το γεγονός ότι τη νίκη αυτή την κέρδισε ο ίδιος ο λαός, η ιστορία γράφτηκε με τις δικές του θυσίες, χωρίς η αστική τάξη και οι εκπρόσωποί της να έχουν σ’ αυτό κανένα μερίδιο. Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα ήταν απέναντι από το λαό, μαζί με τον κατακτητή. Ηταν, ακόμα, μια νίκη επί του ελληνικού φασισμού και της προπολεμικής λαομίσητης μεταξικής δικτατορίας. Μιας δικτατορίας που δεν κατάφερε να λυγίσει τον πατριωτισμό των Ελλήνων. Αντίθετα ο ελληνικός λαός κάτω από τραγικές συνθήκες κατάφερε να οργανωθεί μέσα από τις γραμμές του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ και να σαρώσει όλα όσα αντιπροσώπευε το παλιό τυραννικό καθεστώς. Ταυτόχρονα άρχισε να οικοδομεί στην ύπαιθρο την νέα κοινωνία, τη λαοκρατική Ελλάδα.
Όμως η ηγεσία του ΚΚΕ δεν στάθηκε ούτε τις στιγμές αυτές στο ύψος που απαιτούσαν οι περιστάσεις. Στις 13 Οκτώβρη, το ΠΓ του ΚΚΕ απηύθυνε στο λαό χαιρετισμό, όπου, συνεχίζοντας τα ολέθρια λάθη των Συμφωνιών του Λιβάνου και της Καζέρτας, επιβεβαίωνε τη στήριξη στην κυβέρνηση και τους άγγλους ...συμμάχους:
«Η ηρωική Αθήνα είναι πια ελεύθερη. Ο περήφανος λαός της αναπνέει τον αέρα της λευτεριάς. Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας τις μεγάλες αυτές στιγμές χαιρετίζει τον ηρωικό λαό της Αθήνας, που τρία ολόκληρα χρόνια αγωνίστηκε θαρραλέα για την απελευθέρωση της Ελλάδας μας, τους ήρωες και μάρτυρες της λευτεριάς.
Κομμουνιστές!Συνεχίστε στο πλευρό της Εθνικής Κυβέρνησης και των Μεγάλων μας Συμμάχων με μεγαλύτερη ορμή τον αγώνα για την απελευθέρωση και της τελευταίας σπιθαμής εδάφους της Πατρίδας μας. Για την εξασφάλιση της ανεξαρτησίας και της ακεραιότητας της Ελλάδας.
Ζήτω ο ηρωικός ελληνικός λαός.
Ζήτω η Αθήνα, η ακρόπολη της ελληνικής Λευτεριάς.
Ζήτω η Εθνική μας Κυβέρνηση.
Το ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ»
(Γασπαρινάτος: Α, 71)
Η απόφαση του ΠΓ αναφέρεται ακόμα στην λαοκρατία με την έννοια ότι περιμένει από την κυβέρνηση να την εφαρμόσει, καθώς και την τιμωρία των συνεργατών με τον κατακτητή. Πολύ σωστά, κριτικάροντας ο Θ. Χατζής την απόφαση αυτή, λέει ότι «ούτε μια λέξη για τη διατήρηση του ΕΛΑΣ και της Εθνικής Πολιτοφυλακής, ούτε κουβέντα για το λαοδημιούργητο θεσμό της Λαϊκής Αυτοδιοίκησης και της Λαϊκής Δικαιοσύνης [...] Είχε παραδεχτεί πια πως ο δρόμος προς την επαναστατική κατάληψη της εξουσίας έκλεισε και ότι θα έπρεπε στο εξής το κίνημα να υπολογίζει σε ειρηνικές δημοκρατικές κατακτήσεις μέσα στο αστικό καθεστώς, με συνταγματικές κοινοβουλευτικές διαδικασίες». (Χατζής: Δ, 45-46)
Οι επόμενες μέρες θα επαληθεύσουν με τον πιο τραγικό τρόπο τη λανθασμένη τακτική του ΚΚΕ. Δεν επέλεξε να ξεκαθαρίσει μια και καλή την κατάσταση, όταν το αστικό κράτος ήταν ακόμα ανοργάνωτο, αλλά άφησε την αντίδραση να επιλέξει αυτή, το πού και πότε.
3. Μετά την απελευθέρωση
Πλήρης κυριαρχία του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ σ’ όλη την Ελλάδα
Την ημέρα της απελευθέρωσης της Αθήνας οι μάχες με τους γερμανούς συνεχίζονταν. Οι γερμανοί είχαν παγιδεύσει με εκρηκτικά βιομηχανικές και λιμενικές εγκαταστάσεις της Αθήνας και του Πειραιά και ο ΕΛΑΣ της Αθήνας προσπαθούσε να αποτρέψει τις εκρήξεις. Πραγματοποιήθηκαν σκληρές μάχες και οι έλληνες μαχητές κατάφεραν να σταματήσουν πολλές από τις καταστροφές που ετοίμαζαν οι ναζί. Αξίζει να αναφέρουμε από τις επιτυχίες του ΕΛΑΣ, τη διάσωση του εργοστασίου ηλεκτρισμού στο Κερατσίνι καθώς και τη ματαίωση της καταστροφής μεγάλου μέρους του λιμανιού του Πειραιά. Όπως επίσης τεράστιας σημασίας ήταν η αποτροπή της ανατίναξης του φράγματος του Μαραθώνα. Αλλά και στην υπόλοιπη Ελλάδα, ο ΕΛΑΣ κυνήγησε τους Γερμανούς απελευθερώνοντας μια σειρά πόλεις (Θήβα, Λιβαδειά, Μέτσοβο, Λαμία, Καλαμπάκα, Βόλο κ.α.) σώζοντας πολλούς από τους κατοίκους τους. Στα στενά των Τεμπών και της Κατάρας οι απώλειες των γερμανών ήταν τεράστιες. Τα στενά αυτά έγιναν κυριολεκτικά αδιάβατα για τους αποχωρούντες κατακτητές.
Αλλά και μέσα στην Αθήνα, οι εκδηλώσεις του οπλισμένου λαού ήταν τέτοιες που φαινόταν ότι δεν υπάρχει άλλος κυρίαρχος εκτός από το λαό. Η υπεροχή του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ήταν συντριπτική και η επικράτησή του πλήρης. Οι ένοπλες αντιΕΑΜικές δυνάμεις ήταν ελάχιστες. «άνδρες της Αστυνομίας και της Χωροφυλακής..., άνδρες της "Χ", και άλλων "εθνικών οργανώσεων", ...200 αξιωματικοί και άνδρες της ΣΣΑ, ...400 βρετανοί στρατιώτες της ταξιαρχίας των αλεξιπτωτιστών, ...στις 15 Οκτώβρη είχε συγκεντρωθεί στην Αθήνα μια αγγλική ταξιαρχία...» (Γασπαρινάτος, Α, 76).
Η αντίδραση όμως ήξερε πολύ καλά πώς να παίξει το παιχνίδι της. Εχοντας στο χέρι τις συμφωνίες του Λιβάνου και της Καζέρτας και με μια ηγεσία του ΕΑΜ και του ΚΚΕ που ταλαντευόταν, ο αστικός πολιτικός κόσμος γρήγορα θα ανακτούσε το χαμένο έδαφος. Πολύ χαρακτηριστική είναι η συνομιλία του Καφαντάρη (παλιός πολιτικός) με αστούς πολιτικούς, που με πανικό τού εξέθεταν την κατάσταση τις πρώτες μέρες της απελευθέρωσης. Αυτός, γνώστης της κατάστασης στην ηγεσία του ΚΚΕ και του ΕΑΜ τους έλεγε: «Ησυχάστε. Τίποτε περίεργο δε γίνεται. Ο λαός εκφράζει την ευγνωμοσύνη του στους ελευθερωτές του. Ευτυχώς για μας οι ηγέτες του είναι τόσο αφελείς, που μόνοι τους θα μας προσφέρουν την εξουσία και θα ξαναπάρουν το δρόμο προς τις φυλακές και τα ξερονήσια, όπου βολεύονται καλύτερα». (Χατζής, Δ, 40)
Στις 15 Οκτώβρη η αντίδραση έκανε μια προσπάθεια να ανατρέψει την κατάσταση. Προγραμματίστηκε διαδήλωση «εθνικοφρόνων» με κατεύθυνση προς την Ομόνοια. Όμως ο λαός ανταποκρίθηκε σε κάλεσμα του ΕΑΜ για συγκέντρωση την ίδια μέρα, με αποτέλεσμα η Αθήνα να πλημμυρίσει από πολλαπλάσιους υποστηριχτές του ΕΑΜ. Μια ομάδα από Χίτες του Γρίβα (πρώην συνεργάτες των Γερμανών) που ήταν κρυμμένοι σε ξενοδοχείο της Ομόνοιας, πυροβόλησαν πάνω σε τμήμα της διαδήλωσης του ΕΑΜ με αποτέλεσμα να σκοτωθούν 7 και να τραυματιστούν πολλοί περισσότεροι. Ο λαός απάντησε άμεσα. Εκατοντάδες πατριώτες περικύκλωσαν το ξενοδοχείο και απείλησαν να το κάψουν. Μόνο με την παρέμβαση του Β. Μπαρτζιώτα (!) (μέλους του ΠΓ του ΚΚΕ) τα πνεύματα ηρέμησαν και οι φονιάδες σώθηκαν. Μετά από λίγο ήρθαν αγγλικά άρματα και φυγάδευσαν τους Χίτες.
Αφιξη της κυβέρνησης στην Αθήνα. Ομιλία του Παπανδρέου στο λαό
Στις 18 Οκτώβρη του 1944 ο Γ. Παπανδρέου μαζί με τον Σκόμπι, τον άγγλο υπουργό εξωτερικών Ρέτζιναλντ Λίπερ και τον αρμόδιο υπουργό για θέματα της Μεσογείου Μακ Μίλαν (μετέπειτα πρωθυπουργό της Αγγλίας) αποβιβάζονται στον Πειραιά και κινούνται οδικώς για το ξενοδοχείο της Μεγάλης Βρετανίας. Το ξενοδοχείο αυτό θα γινόταν και το κέντρο των αποφάσεων της κυβέρνησης για την επόμενη περίοδο. Μεγάλη εντύπωση έκαναν στον Μακ Μίλαν τα συνθήματα του ΕΑΜ στους δρόμους της Αθήνας. Μάλιστα, με ειλικρίνεια, εξομολογήθηκε σε τηλεγράφημά του στο Φόρειν Οφις, ότι το ΕΑΜ θα κερδίσει τις εκλογές και το παρομοίασε με «δάσος από επαναστατικά πανό». Ο παμπόνηρος Μακ Μίλαν, που έπαιξε ίσως το σημαντικότερο ρόλο στη συμφωνία της Καζέρτας, είχε καταλάβει ότι, αν τα πράγματα στην Ελλάδα εξελίσσονταν ομαλά τότε η Αγγλία θα έχανε το παιχνίδι. Στα απομνημονεύματά του αναφέρει: «Στις 12 Οκτώβρη..., εάν είχαν ενεργήσει εκείνη την ημέρα με κοινή προσπάθεια σ’ ολόκληρη τη χώρα, οι κομμουνιστές μπορεί να είχαν καταλάβει την εξουσία». (Γασπαρινάτος, Α, 77, 78).
Την ίδια μέρα πραγματοποιήθηκε η ιστορική ομιλία του Γ. Παπανδρέου στο λαό της Αθήνας. Όπως περιγράφουν πολλοί που παρακολούθησαν το γεγονός, όλη η ομιλία ήταν μια συνεχής αντιπαράθεση του Παπανδρέου με το λαό και τα «χωνιά». Σε κάθε προσπάθειά του να περιγράψει την μετακατοχική διακυβέρνηση ο λαός απαιτούσε ισότητα, λαοκρατία, τιμωρία των δοσίλογων, λαϊκή δικαιοσύνη. Ολοι ενοχλήθηκαν από τη δυναμική παρουσία του λαού και κυρίως οι Αγγλοι. Ο Θ. Χατζής περιγράφει: «Ανήσυχος ο Παπανδρέου, σκουπίζοντας το ιδρωμένο πρόσωπό του, γυρίζει ικετευτικά προς το μέρος του Ζέβγου και του Ιωαννίδη. Ο Ζέβγος κάνει χειρονομίες στο λαό και απαιτεί ησυχία, για λίγο όμως. Και πάλι ο λαός ζητά λαοκρατία. Αντηχεί το τραγούδι "Το ‘χουμε γράψει βαθιά μεσ’ την καρδιά μας, λαοκρατία και όχι βασιλιά". Τα "χωνιά", οι τηλεβόες της κατοχής, διακόπτουν συνεχώς τον Παπανδρέου. Ο Σκόμπι δείχνει φανερό εκνευρισμό και τότε ακούστηκε να λέει στον επιτελάρχη του: Πρέπει να τελειώνουμε μ’ αυτόν τον όχλο». (Χατζής, Δ, 50)
Ο Παπανδρέου που ήξερε ότι έπρεπε πάση θυσία να κρατήσει την εξουσία, αναγκάστηκε να υποσχεθεί τα πάντα. Και Λαοκρατία και Δικαιοσύνη, πάντα όμως με τη βοήθεια των «σύμμαχων», οι οποίοι ήταν οι «απελευθερωτές» της Ελλάδας (!!) και προς τους οποίους έλεγε ότι «...εκφράζωμεν την βαθύτατην ευγνωμοσύνην του Εθνους».
Τον Οκτώβρη του ’44 είχε δημιουργηθεί στην Ελλάδα μια περίεργη κατάσταση. Υπήρχαν δύο πόλοι εξουσίας. Από τη μια μεριά ο οπλισμένος λαός με τις οργανώσεις του, που είχε αρχίσει να οικοδομεί τη λαϊκή εξουσία κυρίως στην ύπαιθρο, αλλά και σε σημαντικά τμήματα των μεγάλων πόλεων και από την άλλη η αντίδραση, με τη στήριξη των αγγλικών αρμάτων και των πρώην συνεργατών των ναζί, να ελέγχουν ένα πολύ μικρό μέρος στο κέντρο της Αθήνας και να προσπαθούν να αφοπλίσουν το λαό, να τον βάλουν και πάλι στη γωνία. Ηταν μια κατάσταση δυαδικής εξουσίας.
Ο Λένιν το 1917 περιέγραφε την αντίστοιχη κατάσταση που είχε δημιουργηθεί στην προεπαναστατική Ρωσία: « Η πιο αξιοσημείωτη ιδιομορφία της επανάστασής μας βρίσκεται στο ότι δημιουργήθηκε μια δυαδική εξουσία. ...πηγή της εξουσίας ...είναι η άμεση πρωτοβουλία των λαϊκών μαζών από τα κάτω, ...αντικατάσταση της αστυνομίας και του στρατού, που είναι θεσμοί αποσπασμένοι από το λαό και αντίθετοι προς το λαό, με τον άμεσο εξοπλισμό του λαού» (Απάντα Λένιν, τόμος 24, σελ. 20-21, 4η ρωσική έκδοση). Η κατάσταση στην Ελλάδα, τον Οκτώβρη του 1944, δε διέφερε και πολύ από αυτή που περιέγραφε ο Λένιν για την Ρωσία στις αρχές του 1917. Η διαφορά ήταν στις διαθέσεις της ηγεσίας του λαού. Αν και ήταν πλέον ολοφάνερο ότι οι Αγγλοι ήθελαν να επιβάλουν νέα κατοχή στην Ελλάδα, το ΠΓ του ΚΚΕ καλωσόριζε τους Αγγλους λέγοντας: «...ο λαός μας, κάτω από τις σημαίες του ΕΑΜ και του ΚΚΕ, με ενθουσιασμό χαιρέτησε και φιλοξενεί τμήματα των ενόπλων δυνάμεων των συμμάχων... τα γενναία τέκνα της φιλελεύθερης και συμμάχου Μεγάλης Βρετανίας...» («Θέσεις της ΚΕ της ΟΜΛΕ για τα 56 χρόνια από την ίδρυση του ΚΚΕ», Ιστορικές Εκδόσεις, σελ. 29).
Δεν ήταν λίγοι όμως και αυτοί που διαφωνούσαν με τη στάση αυτή του ΚΚΕ. Ο Βελουχιώτης πρότεινε σχέδιο για την κατάληψη της Αθήνας μέσα στο Νοέμβρη με σκοπό να δημιουργηθεί «τετελεσμένο γεγονός και ευνοϊκή κατάσταση για το κίνημα», αλλά οι απόψεις του αγνοήθηκαν εντελώς από την ηγεσία.
Οι πρώτες ενέργειες της κυβέρνησης Παπανδρέου
Η κυβέρνηση του Παπανδρέου, με την αμέριστη συμπαράσταση των Αγγλων ιμπεριαλιστών όχι μόνο δεν ικανοποίησε τα παλλαϊκά αιτήματα για ισότητα, λαοκρατία και κοινωνική δικαιοσύνη αλλά με κάθε τρόπο προσπάθησε να παραμερίσει το λαό, να τον αφοπλίσει και να προχωρήσει στο χτίσιμο του αστικού κράτους.
Τα πρώτα σημάδια φάνηκαν πολύ νωρίς, όταν καθυστερούσε η σύλληψη και η τιμωρία των δωσίλογων, των μαυραγοριτών και όλων εκείνων των σιχαμερών υποκειμένων, που όταν ο λαός έδινε το αίμα του για τη λευτεριά, αυτοί είτε συνεργάζονταν ανοιχτά με τον κατακτητή είτε κερδοσκοπούσαν. Πολλοί απ’ αυτούς αντί να δικαστούν φυγαδεύτηκαν στο Κάιρο. Κάτι αντίστοιχο συνέβη και με τους ταγματασφαλίτες που σε πολλές περιπτώσεις μεταφέρθηκαν στην Αθήνα και τέθηκαν υπό την αγγλική προστασία. Εχοντας κρατήσει τον οπλισμό τους, περίμεναν την κατάλληλη στιγμή και τις εντολές των Αγγλων για να μακελέψουν ξανά τον ελληνικό λαό.
Σχεδόν αμέσως μετά την απελευθέρωση της Αθήνας ο νέος γκαουλάιτερ, στρατηγός Ρ. Σκόμπι απαγόρευσε την είσοδο του ΕΛΑΣ στην πόλη. Ηταν μια προκλητικότατη διαταγή. Ο στρατός που ουσιαστικά απελευθέρωσε την Ελλάδα δε θα είχε το δικαίωμα να συμμετέχει στις εορταστικές εκδηλώσεις για την απελευθέρωση.
Ετσι άρχισαν να μπαίνουν τα θεμέλια για μια βίαιη λύση, που προέβλεπε της διάλυση του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ και το οριστικό ξεκαθάρισμα των διαφορών που είχαν οι Αγγλοι και η ελληνική αστική τάξη με τον ελληνικό λαό. Πολύ γρήγορα, το σχέδιο του Τσόρτσιλ άρχισε να τίθεται σε εφαρμογή. Σε πρώτη φάση 10000 βρετανοί στρατιώτες θα αποβιβάζονταν στην Ελλάδα με το πρόσχημα της εποπτείας της διανομής των εφοδίων που θα έστελναν οι «σύμμαχοι» στον ελληνικό λαό. Σταδιακά ο αγγλικός στρατός θα έφτανε τους 80000 άνδρες και με την προοπτική της διάλυσης του ΕΑΜ οι Αγγλοι θα ήταν πλέον κυρίαρχοι στη χώρα. Το σχέδιο αυτό του Τσόρτσιλ (σχέδιο «Μάννα») ήταν στα σκαριά μήνες πριν και απ’ ότι φαίνεται ήταν και το αντικείμενο της συζήτησης που είχε με τον Γ. Παπανδρέου σε μυστική συνάντησή τους στην Ιταλία στις 21 Αυγούστου του 1944.
Ο Σκόμπι διατάσει τους αντάρτες να παραδώσουν τα όπλα δίνοντάς τους μια διορία μέχρι τις 10 Δεκέμβρη. Επίσης στέλνει έγγραφο στον φρούραρχο της Αθήνας, Σπηλιωτόπουλο, με την απαίτηση να ελευθερώσει τους Ταγματασφαλίτες. Ετσι αντί να λογοδοτήσουν οι δοσίλογοι και προδότες του λαού, σταδιακά απελευθερώνονται και συνεχίζουν το τρομοκρατικό τους έργο. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός της 25ης Οκτώβρη, όπου ο γνωστός δοσίλογος ταγματασφαλίτης Παπαδόγκωνας πυροβόλησε ένας ΕΛΑΣίτη έξω από το Υπουργείο Στρατιωτικών και έτρεξε να κρυφτεί μέσα στο Υπουργείο. Εκατοντάδες Αθηναίοι συγκεντρώθηκαν με απαίτηση να συλληφθεί ο Παπαδόγκωνας αλλά και πάλι με παρέμβαση της ηγεσίας του ΚΚΕ τα πράγματα ηρέμησαν. Ακόμα ένα παρόμοιο γεγονός, με πρωταγωνιστή τον δοσίλογο Ασημακόπουλο συνέβη στις 30 Οκτώβρη μόνο που αυτός συνελήφθη από το λαό. Σε αντίποινα οι Χίτες εξαπέλυσαν επίθεση στην περιοχή του Θησείου και τραυμάτισαν δεκάδες. Μάλιστα κατάφεραν να συλλάβουν περίπου 100 άτομα που κρατήθηκαν όμηροι σε σχολείο. Μόνο μετά από μια μεγάλη διαδήλωση του λαού στο κέντρο της Αθήνας αφέθηκαν ελεύθεροι.
Παράλληλα ο αστικός πολιτικός κόσμος άρχισε να ανασυγκροτείται. Το Κόμμα των Φιλελευθέρων του Θ. Σοφούλη και το Λαϊκό Κόμμα σε κοινή τους ανακοίνωση στις 20 Οκτώβρη δήλωσαν ότι θα στηρίξουν την κυβέρνηση. Ετσι στις 23 Οκτώβρη συγκροτείται η νέα κυβέρνηση με τη συμμετοχή όλων σχεδόν των παλιών αστικών κομμάτων και από τις 28 Οκτώβρη δημιουργούνται τα σώματα καταστολής, Αστυνομία Πόλεων, Χωροφυλακή, κ.α., όλα υπό τις διαταγές του Παπανδρέου ή καλύτερα του Σκόμπι, αφού με απόφαση της κυβέρνησης υπάγεται στον Σκόμπι «παν στρατιωτικόν Τμήμα σταθμεύον εντός της περιοχής της Αττικής», δηλαδή και ο ΕΛΑΣ(!!). Μετά από λίγο καιρό, με βάση αυτή την απόφαση, ο Σκόμπι θα κηρύξει στρατιωτικό νόμο στην Αθήνα. Θα φανεί πολύ καθαρά ότι ο μοναδικός ρόλος της κυβέρνησης ήταν να καλύψει την δρομολογούμενη ένοπλη επέμβαση των Αγγλων.
4. Τα γεγονότα του Νοέμβρη
Η οικονομική πολιτική της κυβέρνησης Παπανδρέου
Η απελευθέρωση της Αθήνας και η συγκρότηση της κυβέρνησης Γ. Παπανδρέου άνοιξε το δρόμο για την εφαρμογή ενός μίνι οικονομικού προγράμματος «ανασυγκρότησης» της οικονομίας. Η αλήθεια είναι ότι σχεδόν αμέσως μετά τη συγκρότηση της κυβέρνησης άρχισε η εφαρμογή του νέου οικονομικού προγράμματος που δεν ήταν άλλο από μια πολιτική ...λιτότητας για τον ελληνικό λαό. Δηλαδή, μετά από τριάμισι χρόνια κατοχής και στέρησης, έπρεπε πάλι ο ελληνικός λαός να πληρώσει. Δεν έφταναν τα χρόνια της εξαντλητικής πείνας (χειμώνας 1941-1942), δεν έφταναν οι χιλιάδες νεκροί από την ασιτία, οι ρημαγμένες οικογένειες από τις λεηλασίες και τους θανάτους των συγγενικών τους προσώπων. Ζητούσαν από τον ελληνικό λαό να κάνει και πάλι θυσίες (προσωρινά πάντα), ενώ οι πρώην μαυραγορίτες και λαθρέμποροι, οι βιομήχανοι και μεγαλοεπιχειρηματίες που συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς θησαύριζαν και εξακολουθούσαν να θησαυρίζουν. Με τα καινούρια αφεντικά τους, τους Αγγλους, άρχισαν το νέο πλιάτσικο στις πλουτοπαραγωγικές πηγές της χώρας και στο πενιχρό εισόδημα του λαού. Οι Αγγλοι, έμπειροι στις οικονομικές αλχημείες και στην εκμετάλλευση των αποικιών, βρήκαν τον τρόπο να επιβάλουν τα σχέδιά τους. Ο Θ. Χατζής περιγράφει τα κόλπα των νέων αφεντικών: «Αποφασίστηκε, ή πιο σωστά αποφάσισαν οι Αγγλοι να συνδεθεί η νέα "σταθεροποιημένη" δραχμή με τη χάρτινη χρυσή λίρα και όχι με το χρυσό ή τη χρυσή λίρα παρ’ όλο που το εθνικό απόθεμα της Ελλάδας (μεταφέρθηκε στο Λονδίνο από τον βασιλιά και τη μοναρχοφασιστική κυβέρνηση, όταν έφευγαν, πριν μπουν οι Γερμανοί στην Αθήνα) ήταν 43.000.000 αγγλικές λίρες, μ’ ένα τμήμα σε ατόφιο χρυσό.» (Χατζής Δ, 94)
Και όπως ήταν φυσικό αρνούνταν να επιστρέψουν τον ελληνικό χρυσό στην Ελλάδα με το φόβο της επικράτησης του ΕΑΜ.
«Η χρυσή λίρα εξακολουθούσε να κυκλοφορεί και να επηρεάζει τις τιμές. ...Αυτό όμως για λίγες μέρες. Μια άλλη "τρικλοποδιά" των Aγγλων γκρέμισε και το "χρυσό όνειρο" της σταθεροποίησης της χρυσής λίρας και σα συνέπεια και της νέας δραχμής: Οι Αγγλοι με πίεση, υποχρέωσαν τον τότε υφυπουργό Οικονομικών Αγγελόπουλο, να υπογράψει συμφωνία, να κυκλοφορήσει στην Ελλάδα βρετανική στρατιωτική λίρα, -γνωστή με τα αρχικά ΒΜΑ - ισότιμη με τη χάρτινη λίρα, για τις ανάγκες του στρατού τους. Με άλλα λόγια, όπως στη χιτλεροφασιστική κατοχή, οι Βρετανοί στρατιώτες θα συντηρούνταν από τον καταστραμμένο ελληνικό λαό!» (Χατζής Δ, 94)
Το πιο προκλητικό όμως απ’ όλα ήταν ότι ο Παπανδρέου έριχνε την ευθύνη για την άσχημη οικονομική κατάσταση στους υπουργούς του ΕΑΜ, γιατί όπως έλεγε με την πολιτική τους ...προκαλούσαν δυσπιστία στους Αγγλους.
Το αποτέλεσμα ήταν οι μισθοί στο δημόσιο τομέα να πέσουν σε πραγματικές τιμές σε επίπεδα χαμηλότερα κι απ’ αυτά των κατοχικών χρόνων. Οι κατακτήσεις των δημοσίων υπαλλήλων, που πραγματοποιήθηκαν μέσα στην κατοχή με απεργίες και αμέτρητες θυσίες, χάθηκαν. Ο ελληνικός λαός υποχρεώθηκε να περικόψει το εισόδημά του για να καταφέρει να ανασυγκροτηθεί η αστική τάξη της χώρας και να σταθεροποιηθεί η θέση του αγγλικού ιμπεριαλισμού στην Ελλάδα.
Η δημιουργία και ο εξοπλισμός του αστικού στρατού
Παρόλα αυτά οι αντιδράσεις υπήρχαν. Μάλιστα στα τέλη Νοέμβρη οι δημόσιοι υπάλληλοι Αθήνας και Πειραιά κινητοποιήθηκαν και στις 2 Δεκέμβρη πραγματοποίησαν στάση εργασίας με αίτημα αυξήσεις στους μισθούς. Οι λαϊκές οργανώσεις εξακολουθούσαν να υφίστανται όπως και ο λαϊκός στρατός και αυτό ήταν που φόβιζε πιο πολύ τους Αγγλους. Ετσι στις 2 Νοέμβρη ο Γ. Παπανδρέου υπογράφει διάταγμα σύμφωνα με το οποίο η Στρατιωτική Διοίκηση της Αττικής υπάγεται στο Σκόμπι. Επίσης στις 9 Νοέμβρη έρχεται στην Ελλάδα η Ορεινή Ταξιαρχία από την Ιταλία που αποτελούνταν κατά βάση από δεξιά στοιχεία. Οσο για το ρόλο της, σε τηλεγράφημα του Τσόρτσιλ προς τον Ηντεν στις 7 Νοέμβρη, ο βρετανός πρωθυπουργός το κάνει σαφές: «Η ελληνική ταξιαρχία θα φτάσει συντόμως και δε θα διστάσει να ανοίξει πυρ εάν είναι τούτο αναγκαίον. ...Είμαι απόλυτα πεπεισμένος ότι θα έχωμε σύγκρουσιν με το ΕΑΜ και ότι δεν πρέπει να προσπαθήσωμεν να την αποφύγωμεν, υπό τον όρον να εκλέξωμεν καλώς το έδαφος.». (Φ. Γρηγοριάδη, 9, 20).
Επίσης η τακτική της απελευθέρωσης των δοσίλογων συνεχίστηκε. Στις αρχές του μήνα «δραπέτευσαν» από τις φυλακές Συγγρού 668 δοσίλογοι, πολλοί απ’ αυτούς πρώην ταγματασφαλίτες και συνεργάτες των Γερμανών.
Στις 14 Νοέμβρη οι Αγγλοι παρέλαβαν από την Πελοπόννησο 800 πρώην γερμανοτσολιάδες και τους μετέφεραν στην Αθήνα για εκπαίδευση και ένταξη στον τακτικό στρατό. Το ίδιο έγινε και στις φυλακές Αβέρωφ, απ’ όπου οι Αγγλοι παρέλαβαν κρατούμενους δοσίλογους. Στις 13 Νοέμβρη Αγγλοι και Ελληνες αξιωματικοί παρέδωσαν 4 τόνους πυρομαχικά στους Χίτες. Επίσης πολλοί πρώην ταγματασφαλίτες τοποθετήθηκαν σε καίρια πόστα (αρχηγοί χωροφυλακής, διοικητές στρατιωτικών μονάδων κ.α.). Από τους 14 διοικητές ταγμάτων οι 8 είχαν υπηρετήσει στα τάγματα ασφαλείας και στα υπό κατάρτιση τάγματα Εθνοφυλακής διορίστηκαν 250 κατώτεροι αξιωματικοί από τους οποίους κανείς δεν ήταν από τον ΕΛΑΣ. (Τα στοιχεία από το Γασπαρινάτο, Α, 174)
Τα αποτελέσματα δεν άργησαν να φανούν. Στις 15 Νοέμβρη μια ομάδα από Χίτες, οχυρωμένοι σε ξενοδοχεία της Ομόνοιας πυροβόλησαν και πέταξαν δακρυγόνες βόμβες πάνω σε μια ειρηνική διαδήλωση του λαού. Σκοτώνονται 7 και τραυματίζονται πολλοί. Αν και ο Παπανδρέου υποσχέθηκε τιμωρία των δολοφόνων, ο ανακριτής Ζαρλάς που του ανατέθηκε η υπόθεση, γνωστός αντικομμουνιστής, δηλώνει πως «καλά κάνουν και σκοτώνουν τους κομμουνιστές».
Στις 16 Νοέμβρη ο Σκόμπι προειδοποιεί το ΕΑΜ και απειλεί πλέον ανοιχτά, πως οποιαδήποτε ενέργεια του ΕΑΜ εναντίον των βρετανικών στρατευμάτων θα είχε ως επακόλουθο την επιβολή στρατιωτικού νόμου στην Αθήνα. Την επόμενη μέρα φτάνουν στο αεροδρόμιο του Ελληνικού δύο σμήνη αγγλικών αεροπλάνων και ένα σμήνος ελληνικών.
Μετά από όλα αυτά, η ηγεσία του ΕΑΜ, θορυβημένη, αναγκάστηκε να αντιδράσει. Πρότεινε την λύση της ολικής αποστράτευσης όλων των ελληνικών εθελοντικών ένοπλων δυνάμεων και τη δημιουργία εθνικού στρατού με κανονική επιστράτευση μερικών ηλικιών. Επίσης οι αξιωματικοί δε θα έπρεπε να ήταν δοσίλογοι και πρώην συνεργάτες των Γερμανών και η Χωροφυλακή και οι φασιστικές ένοπλες ομάδες θα διαλύονταν. Ο Παπανδρέου αποδέχτηκε τις προτάσεις του ΕΑΜ και υποσχέθηκε ότι θα ετοίμαζε το αντίστοιχο διάταγμα. Όμως την επομένη αθετώντας την υπόσχεσή του ανακοίνωσε ότι δε θα αποστρατευόταν η Ορεινή Ταξιαρχία, με την αιτιολογία ότι ...δεν το επέτρεπε ο Τσόρτσιλ. Οσο για την τιμωρία των δοσίλογων, το υπουργείο Δικαιοσύνης την ανέβαλε, γιατί, όπως έλεγε, «δεν υπήρχαν γραφεία» για την εγκατάσταση των δικαστικών και τη διεξαγωγή των ανακρίσεων (!!). Φυσικά το τελεσίγραφο του Σκόμπι για διάλυση του ΕΛΑΣ μέχρι τις 10 Δεκέμβρη εξακολουθούσε να ισχύει.
Στις 19 Νοέμβρη πραγματοποιείται στην Αθήνα μια μεγαλειώδης συγκέντρωση του ΚΚΕ για την 26η επέτειο της ίδρυσης του κόμματος. Ηταν ταυτόχρονα και μια επίδειξη δύναμης από τη μεριά του λαού. Ο Σιάντος στην ομιλία του θα τονίσει τη θέση του ΚΚΕ για την ομαλή δημοκρατική εξέλιξη και την προσπάθεια αποφυγής του εμφυλίου πολέμου.
Η σύσκεψη των καπετάνιων στη Λαμία
Στις 17 Νοέμβρη μετά από πρόσκληση του Γενικού Αρχηγείου του ΕΛΑΣ πραγματοποιήθηκε στη Λαμία σύσκεψη των καπετάνιων του ΕΛΑΣ. Μεταξύ των παρευρισκομένων ήταν ο Αρης Βελουχιώτης, ο Μάρκος Βαφειάδης, ο Τάσος Λευτεριάς κ.α. Απ’ ότι φαίνεται, και παρά τα περί του αντιθέτου γραφόμενα, η σύσκεψη ήταν σε γνώση της ηγεσίας του ΕΑΜ και του ΚΚΕ. Στη σύσκεψη συζητήθηκε η δύσκολη κατάσταση στην οποία έφτασε η χώρα και το ΕΑΜικό κίνημα, ο ρόλος των Αγγλων, η ενδεχόμενη διάλυση του ΕΛΑΣ, αλλά δεν πάρθηκε κάποια συγκεκριμένη απόφαση, πέρα από τις οδηγίες που δόθηκαν για αποφυγή αιφνιδιασμού από τα αγγλικά στρατεύματα. Είναι φανερό ότι δεν ήθελαν σε καμιά περίπτωση οι καπετάνιοι του ΕΛΑΣ να βρεθούν αντιμέτωποι με την πολιτική ηγεσία του ΚΚΕ και του ΕΑΜ.
Ο Θ. Χατζής δίνοντας τις πραγματικές διαστάσεις της σύσκεψης αναφέρει: «Μετά τον πόλεμο γράφτηκαν πολλά για την περίφημη σύσκεψη των καπεταναίων. Η αλήθεια είναι πώς δεν έπαιξε κανένα ρόλο στις εξελίξεις. Το θετικό της συγκέντρωσης εκείνης είναι ότι οι λαοπρόβλητοι πολέμαρχοι έδειξαν πώς είχαν λεπτότερη ευαισθησία και διορατικότητα, από την πολιτική ηγεσία. Αν είχαν και το ανάλογο θάρρος να αντιδράσουν αποφασιστικά και να δημιουργήσουν τετελεσμένα γεγονότα, όχι μόνο για την αντίδραση και τους Αγγλους, αλλά και για την ίδια την ηγεσία του ΚΚΕ και του ΕΑΜ, η σύσκεψή τους στη Λαμία, στις 16-17 τoυ Νοέμβρη, θα ήταν το ηρωικότερο και λαμπρότερο Σώμα του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα και της Λαϊκής Επανάστασης. Αν αμέσως άρχιζε η ένοπλη δράση για την κατοχύρωση της ανεξαρτησίας και της λαϊκής κυριαρχίας, τότε που η αντεπανάσταση δεν είχε ακόμα τις απαιτούμενες δυνάμεις στην Αθήνα (όπου προβλέπονταν η κύρια επιχείρηση), ο αγώνας ασφαλώς θα τελείωνε με νίκη και με τις μικρότερες απώλειες». (Χατζής, Δ, 141)
Η αλήθεια είναι πως αμέσως μετά τη σύσκεψη των καπετάνιων η ηγεσία του ΚΚΕ προβληματίστηκε και το ΠΓ του ΚΚΕ έστειλε το μέλος του Στέργιο Αναστασιάδη στο Βελιγράδι για να ζητήσει συμπαράσταση του κόμματος της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας σε περίπτωση που τα πράγματα οδηγούσαν στη σύγκρουση.
Η κρίση κορυφώνεται
Μετά την υπαναχώρηση του Παπανδρέου στο ζήτημα της διάλυσης της Ορεινής Ταξιαρχίας, συμφωνήθηκε να δημιουργηθεί εθνικός στρατός με τη συμμετοχή της Ορεινής Ταξιαρχίας, του Ιερού Λόχου (δεξιά στοιχεία), τμήματος του ΕΔΕΣ και μια ταξιαρχία του ΕΛΑΣ με δύναμη ίση με το άθροισμα όλων των παραπάνω δυνάμεων. Στο κείμενο όμως που ανακοίνωσε ο Παπανδρέου, για μια ακόμη φορά, διαστρεβλώθηκαν όσα συμφωνήθηκαν και ανακοινώθηκε ότι ο ΕΛΑΣ θα είχε δύναμη όση και ο ΕΔΕΣ. Φυσικά το νέο σχέδιο απορρίφθηκε από το ΕΑΜ. Στις 29 Νοέμβρη παραιτούνται οι ΕΑΜικοί υπουργοί Σβώλος και Τσιριμώκος από τις υπουργικές τους θέσεις.
Την 1η Δεκέμβρη χωρίς καμιά απόφαση της κυβέρνησης, ο Σκόμπι ανακοινώνει επίσημα στον ΕΛΑΣ την καταληκτική ημερομηνία της αποστράτευσης (10 Δεκέμβρη) και κυκλοφορεί σχετική προκήρυξη που σκόρπισαν βρετανικά αεροπλάνα σε όλη τη χώρα. Μάλιστα, σε διάγγελμα που κυκλοφόρησε την ίδια μέρα, απειλούσε ότι σε περίπτωση μη αποδοχής της διαταγής του ο ελληνικός λαός θα πεινούσε. «Είμαι αποφασισμένος να επιτύχω εφ' όσον δύναμαι την εκτέλεσιν των σκοπών, οι οποίοι μου ανετέθησαν από την Κυβερνησίν μου... Στέκομαι σταθερά εις το πλευρόν της σημερινής συνταγματικής Κυβερνήσεως μέχρις ότου το Ελληνικόν Κράτος μπορεί να αποκατασταθεί, με νόμιμον ένοπλον δύναμιν εις τας διαταγάς του και να μπορούν να γίνουν ελεύθεραι εκλογαί. Εάν όλοι μαζί δεν επιτύχωμεν, το νόμισμα δεν θα κρατηθεί σταθερόν και ο λαός δεν θα τραφεί... Εγώ θα προστατεύω σάς και την Κυβέρνησίν σας εναντίον οιασδήποτε απόπειρας πραξικοπήματος, οποθενδήποτε προερχομένης, ή άλλης πράξεως βιαίας και αντισυνταγματικής». (Γασπαρινάτος, Α, 235). Δηλαδή το νέο αφεντικό της ελληνικής αστικής τάξης όχι μόνο απειλούσε με πείνα τον ελληνικό λαό αλλά υποσχόταν ότι η Βρετανία θα προστατεύσει την ελληνική αντίδραση με κάθε τρόπο.
Το προηγούμενο βράδυ οι Αγγλοι και οι δυνάμεις της κυβέρνησης έσπευσαν να καταλάβουν καίριες θέσεις στην Αθήνα. Η Ορεινή Ταξιαρχία, είχε ως βάση εξόρμησης το Γουδί, και κατέλαβε θέσεις στον Υμηττό, στου Ζωγράφου και στην Καισαριανή. Στους στρατώνες του Συντάγματος Χωροφυλακής (περιοχή Μακρυγιάννη) οχυρώθηκαν τμήματα της χωροφυλακής που αποτελούνταν από άντρες της διαβόητης επί κατοχής Ειδικής Ασφάλειας και πρώην ταγματασφαλίτες. Επίσης άλλες ομάδες πρώην δοσίλογων οχυρώθηκαν σε κτίρια και ξενοδοχεία γύρω από την Ομόνοια. Τέλος βρετανικά στρατεύματα κατέλαβαν θέσεις γύρω από αεροδρόμια, λιμάνια, σιδηροδρομικές γραμμές και βασικούς δρόμους, ώστε να ελέγχουν τη δίοδο προς την υπόλοιπη Ελλάδα.
Αμέσως μετά την ανακοίνωση του Σκόμπι συνήλθε εκτάκτως η ΚΕ του ΕΑΜ και αποφάσισε πως ο μόνος τρόπος να αποφευχθεί η αιματοχυσία ήταν η αποστράτευση όλων των ένοπλων δυνάμεων (ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ, Ορεινή Ταξιαρχία, Ιερός Λόχος, στρατός της Μ. Ανατολής), καθώς και η εκκαθάριση των σωμάτων ασφαλείας και των κρατικών υπηρεσιών και κάλεσαν το λαό να παλέψει γι’ αυτά. Ολοι οι ΕΑΜικοί υπουργοί παραιτήθηκαν και αποφασίστηκε η πραγματοποίηση συλλαλητηρίου διαμαρτυρίας στις 3 Δεκέμβρη και στις 4 γενική απεργία. Η απόφαση κοινοποιήθηκε στην κυβέρνηση στις 2 Δεκέμβρη. Ο Γ. Παπανδρέου, ενώ στην αρχή χορήγησε άδεια για το συλλαλητήριο, τα μεσάνυχτα της 2ης προς 3η Δεκέμβρη υπαναχώρησε και το απαγόρευσε. Η αναμέτρηση ήταν πλέον αναπόφευκτη.
5. Η δεκεμβριανή σύγκρουση
Τα αιματηρά γεγονότα της 3ης και 4ης του Δεκέμβρη
Στις 3 του Δεκέμβρη ο λαός της Αθήνας κατεβαίνει σε ειρηνική διαδήλωση ενάντια στα σχέδια των Αγγλων και της κυβέρνησης. Κεντρικό σύνθημα ήταν το “ΟΧΙ ΑΛΛΗ ΚΑΤΟΧΗ”. Οι διαδηλωτές ήταν περίπου 500.000. Ενας ατελείωτος χείμαρρος λαού ξεχυνόταν απ’ όλους τους δρόμους της Αθήνας με κατεύθυνση την πλατεία Συντάγματος. Εκεί ήταν παραταγμένοι άνδρες της χωροφυλακής που εμπόδιζαν το λαό να προχωρήσει. Ο αστυνομικός κλοιός εύκολα έσπασε, όμως μετά από λίγο πέφτουν οι πρώτοι πυροβολισμοί από τα Παλαιά Ανάκτορα και από το κτίριο της Διεύθυνσης της Αστυνομίας. Ετσι ύστερα από διαταγή του διευθυντή της αστυνομίας, Αγγελου Εβερτ, ξεκινάει το μακελειό. Ταυτόχρονα οι διαδηλωτές που βρίσκονται στην Ηρώδου Αττικού δέχονται πυρά από το σπίτι του Γ. Παπανδρέου. Συνολικά σκοτώνονται 26 διαδηλωτές και τραυματίζονται πάνω από 100. Η μέρα αυτή ονομάστηκε “Ματωμένη Κυριακή”. Το ίδιο βράδυ οι Αγγλοι αφοπλίζουν το 2ο Σύνταγμα της 2ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ στο Ψυχικό. Ηταν η πρώτη ανοιχτή επιθετική ενέργεια των Βρετανών εναντίον του ΕΛΑΣ.
Την επομένη (4 του Δεκέμβρη), που είχε κηρυχθεί γενική απεργία, το αίτημα ήταν πλέον η παραίτηση της κυβέρνησης των δολοφόνων. Τα πάντα στην Αθήνα σταματούν τη λειτουργία τους. Κλείνουν εργοστάσια, τράπεζες, υπουργεία, δημόσιες υπηρεσίες, το πανεπιστήμιο, καταστήματα. Ολος ο αθηναϊκός λαός ήταν στο πόδι για την κηδεία των θυμάτων της προηγούμενης μέρας. Στην κεφαλή της νεκρώσιμης πομπής, μαυροφορεμένες νέες κρατούσαν ένα τεράστιο πανό που έγραφε: “ΟΤΑΝ Ο ΛΑΟΣ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΤΟΝ ΚΙΝΔΥΝΟ ΤΗΣ ΤΥΡΑΝΝΙΑΣ, ΔΙΑΛΕΓΕΙ Ή ΤΙΣ ΑΛΥΣΙΔΕΣ Ή ΤΑ ΟΠΛΑ”. Μετά την κηδεία όμως το σκηνικό της προηγούμενης μέρας επαναλαμβάνεται. Στην επιστροφή, το πλήθος των αγωνιστών δέχεται επίθεση από ένοπλους χίτες και αστυνομικούς, με τραγικό απολογισμό δεκάδες νεκρούς και τραυματίες.
Η σύγκρουση ξεκινά
Η αρχή είχε γίνει. Από την ημέρα εκείνη θα ξεκινήσει μια μάχη ανάμεσα στους Αγγλους και τα ντόπια τσιράκια τους απ’ τη μια και το λαό της Αθήνας απ’ την άλλη, μια μάχη που θα διαρκέσει 33 μέρες. Ολο το προηγούμενο διάστημα οι Αγγλοι, μεθοδικά, εφάρμοσαν τα σχέδιά τους. Οι δοσίλογοι, πρώην συνεργάτες των Γερμανών, κυκλοφορούσαν πλέον ελεύθεροι και οπλισμένοι. Το ίδιο και τα μέλη των βασιλικών οργανώσεων. Οι ταγματασφαλίτες απελευθερώθηκαν και μπήκαν υπό τις διαταγές των Αγγλων. Ξεχύθηκαν στους δρόμους και τρομοκρατούσαν τον ελληνικό λαό. Στόχος τους να διαλύσουν τις λαϊκές οργανώσεις, το ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ. Μόνο έτσι θα κατάφερναν να πάρουν την εξουσία.
Το πρωί της 4ης Δεκέμβρη ο Σκόμπι κηρύσσει στρατιωτικό νόμο στην Ελλάδα και καλεί τον ΕΛΑΣ να εκκενώσει την Αθήνα. Η απάντηση ήταν άμεση. Τμήματα του ΕΛΑΣ της Αθήνας μαζί με το λαό της πόλης άρχισαν να εκκαθαρίζουν τις περιοχές που ήταν κρυμμένοι οι χίτες, όπως το Θησείο. Ταυτόχρονα ξεκίνησε και μια επιχείρηση κατάληψης των αστυνομικών τμημάτων, που γρήγορα στέφθηκε με επιτυχία. Στον Πειραιά όλα τα αστυνομικά τμήματα έπεσαν στα χέρια του λαού και στην Αθήνα λίγα έμειναν στα χέρια της αντίδρασης. Ο Γ. Παπανδρέου αναγκάζεται να δηλώσει παραίτηση. Επίσης παραιτούνται οι υπουργοί του Κόμματος των Φιλελευθέρων. Ο Θ. Σοφούλης, αρχηγός του Κόμματος των Φιλελευθέρων θα αναλάβει το ίδιο βράδυ την πρωτοβουλία σχηματισμού νέας κυβέρνησης. Οι Αγγλοι όμως διαφωνούν. Θέλουν πάση θυσία τον Παπανδρέου. Στις 5 Δεκέμβρη ο Τσόρτσιλ σε τηλεγράφημά του προς τον βρετανό πρεσβευτή στην Αθήνα, Λίπερ, έδινε σαφείς εντολές: “...Μην απασχολείσθε πλέον με τους διαφόρους ελληνικούς κυβερνητικούς συνασπισμούς. Τίθεται ζήτημα ζωής και θανάτου. Πρέπει να παρακινήσετε τον Παπανδρέου να πράξει το καθήκον του και να τον διαβεβαιώσετε ότι εις την περίπτωσιν αυτήν θα τον υποστηρίξωμεν με όλας μας τας δυνάμεις. Παρήλθεν, πλέον, η εποχή καθ' ην μία οιαδήποτε ομάς Ελλήνων πολιτικών ηδύνατο να ματαιώσει την εξέγερσιν του όχλου. Η μόνη ελπίς του είναι να συνεργαστεί μεθ' ημών διά την αποσόβησιν ενδεχόμενης συμφοράς”. Επίσης στο ίδιο τηλεγράφημα αναφέρει για τον Παπανδρέου: “Αν παραιτηθεί, θα πρέπει να τον κλειδώσετε κάπου μέχρι να συνέλθει, όταν αι μάχαι θα έχουν προφανώς περατωθεί. Είναι πιθανόν να προφασισθεί ότι είναι ασθενής, ώστε να είναι απρόσιτος”. (Γασπαρινάτος 1, σελ 288).
Σε άλλο τηλεγράφημα του Τσόρτσιλ προς τον Σκόμπι, ο βρετανός πρωθυπουργός καλεί το στρατηγό του να συμπεριφερθεί σαν να βρίσκεται σε κατακτημένη πόλη και να καταστρέψει όλες τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ. Απαιτούσε πλέον την απροκάλυπτη επέμβαση του στρατού του: “Είσθε υπεύθυνος διά την τήρηση της τάξεως εις την Αθήνα και διά την καταστροφήν όλων των ομάδων του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ, αι οποίαι πλησιάζουν προς την πόλη. Δύνασθε να λάβετε όλα τα μέτρα που θα θεωρήσετε σκόπιμα διά τον έλεγχον των οδών και την παγίδευσιν των ταραξιών. Το καλύτερον, φυσικά, θα ήτο εάν εις το έργον σας είχατε την συμπαράστασιν μιας Ελληνικής Κυβερνήσεως και εάν ο Λίπερ έπειθε τον Παπανδρέου να παραμείνει εις την θέσιν του και να σας βοηθήσει. Ωστόσο μη διστάζετε να ενεργείτε σαν να ευρίσκεσθε εις μίαν μόλις καταληφθείσαν υπό του στρατού πόλιν όπου έχει εκραγεί επαναστατικόν κίνημα. (...) Πρέπει να κρατήσωμεν τας Αθήνας και να επιβληθώμεν. Εάν τούτο το επιτύχετε χωρίς αιματοχυσίαν, θα είναι κατόρθωμα διά σας, αλλά και με αιματοχυσίαν θα είναι επίσης κατόρθωμα, εάν αυτή είναι απαραίτητος”. (Γασπαρινάτος 1, σελ. 293-294)
Πρώτο μέλημα των Βρετανών ήταν να σώσουν τους δοσίλογους και τους αστυνομικούς από τον ΕΛΑΣ. Ο αθηναϊκός λαός έχει να αντιμετωπίσει τη βρετανική αεροπορία και το ναυτικό, μια αγγλική ταξιαρχία τεθωρακισμένων (1.000 άνδρες), τρεις ινδικές ταξιαρχίες και μια αγγλική (11.000 άνδρες), πάνω από 1.000 χίτες, 3.000 άνδρες της Αστυνομίας Πόλεων, 500 άνδρες του Ιερού Λόχου, και την Ορεινή Ταξιαρχία του Ρίμινι (4.000 άνδρες). (Τα στοιχεία από την “Εκθεση του Σιάντου για τα Δεκεμβριανά”.) Στην Καισαριανή, στον Υμηττό, στη συνοικία του Ψυρρή και σε άλλες περιοχές γίνονται σφοδρές μάχες. Ο αθηναϊκός λαός καταφέρνει να αντισταθεί και να σταματήσει κάθε επίθεση των Αγγλων. Στο λόφο του Αρδηττού, τον οποίο κατέχει ο ΕΛΑΣ, γίνονται σκληρές μάχες με άνδρες της Ορεινής Ταξιαρχίας οι οποίοι έχουν την υποστήριξη αγγλικών αρμάτων και αεροπλάνων. Και όλα αυτά χωρίς η ηγεσία του ΕΑΜ και του ΚΚΕ να αποφασίζει να ρίξει στη μάχη τους άνδρες του ΕΛΑΣ που βρίσκονταν έξω απ’ την Αθήνα, οι οποίοι ήταν ποιοτικά και ποσοτικά ανώτεροι απ’ τις αντίπαλες δυνάμεις.
Ταυτόχρονα γίνονται προσπάθειες από την ηγεσία του ΕΑΜ να βρεθεί πολιτική λύση. Στις 6 Δεκέμβρη 1944 η ΚΕ του ΕΑΜ καλεί τις κυβερνήσεις των ΗΠΑ, της Μ. Βρετανίας και της Σοβ. Ενωσης να επέμβουν “για να πάψει το πυρ των βρετανικών στρατευμάτων εναντίον του αγωνιζόμενου ελληνικού λαού”.
Οι μάχες όμως συνεχίζονται. Ο λαός της Αθήνας αντιμετωπίζει με επιτυχία τις αγγλικές δυνάμεις. Στις 7 Δεκέμβρη ο ΕΛΑΣ καταλαμβάνει το κεντρικό κτίριο της Ασφάλειας και αιχμαλωτίζει τους αστυνομικούς που βρίσκονταν μέσα. Μόνο μετά την επέμβαση των Αγγλων θα σωθούν οι χωροφύλακες. Μέχρι τα μέσα του Δεκέμβρη όλη σχεδόν η Αθήνα βρίσκεται κάτω από τον έλεγχο του λαού. Καταλαμβάνονται πολλά κτίρια και οικοδομικά τετράγωνα στα οποία είχαν οχυρωθεί οι δυνάμεις των Αγγλων και της χωροφυλακής, όπως η Σχολή Ευελπίδων. Οι επιθέσεις γίνονται πλέον από τον ΕΛΑΣ και υπάρχουν δεκάδες αιχμάλωτοι βρετανοί στρατιώτες. Οι Αγγλοι ελέγχουν μόνο ένα μικρό κομμάτι του κέντρου της πόλης (τη “Σκομπία”, όπως την αποκαλούσε ο λαός) ανάμεσα στην Ομόνοια, την πλατεία Συντάγματος και το Κολωνάκι. Στην προσπάθειά τους να ρίξουν το ηθικό του αθηναϊκού λαού στρέφονται εναντίον του άμαχου πληθυσμού. “Ρουκετοβόλα αεροπλάνα ενεργούσαν τρομοκρατικές επιδρομές στις συνοικίες και δολοφονούσαν χιλιάδες γέροντες, γυναίκες και παιδιά, που περίμεναν στις ουρές να πάρουν τρόφιμα. Πολυβολούσαν αυτοκίνητα και άλλα μεταφορικά μέσα, που έφεραν εμφανή σήματα του Ερυθρού Σταυρού. Τα τηλεβόλα των πολεμικών πλοίων και οι όλμοι, που είχαν εγκαταστήσει στην Ακρόπολη, γκρέμιζαν σπίτια, κατέστρεφαν εργοστάσια, σχολειά και εκκλησίες. Οι Αγγλοι και οι αντιδραστικές δυνάμεις συνέλαβαν χιλιάδες αγωνιστές της Αντίστασης και προοδευτικούς πολίτες και τους έκλεισαν στα υπόγεια των Παλαιών Ανακτόρων ή τους μετέφεραν καραβιές ολόκληρες στο Τομπρούκ και την Ελ Ντάμπα της Βόρειας Αφρικής, όπου τους έκλεισαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης” (“Ιστορία της Εθνικής Αντίστασης 1940-1945”, σελ. 374).
Για όλες αυτές τις δολοφονικές ενέργειες των Αγγλων υπήρξε μεγάλη αντίδραση από όλο τον προοδευτικό κόσμο στην Ευρώπη, αλλά και στις ΗΠΑ. Μάλιστα η αγανάκτηση που προκάλεσε στην αμερικανική κοινή γνώμη η βρετανική επέμβαση στην Αθήνα ήταν η αιτία που απέτρεψε τον πρόεδρο των ΗΠΑ Ρούσβελτ να στείλει στρατιωτική βοήθεια στους Αγγλους, αν και του ζητήθηκε. Πολύ χαρακτηριστικά σε τηλεγράφημά του προς τον Τσόρτσιλ αναφέρει: “Παρ’ όλον ότι ο διακαής πόθος μου είναι να σας παράσχω την μεγαλυτέραν δυνατή βοήθεια κατά την παρούσαν δυσχερήν περίστασιν, υπάρχουν εν τούτοις ορισμένοι περιορισμοί, επιβαλλόμενοι εν μέρει από την πατροπαράδοτον πολιτικήν των Ηνωμένων Πολιτειών και εν μέρει από την επικρατούσαν εις την χώραν μας προκατάληψιν της κοινής γνώμης επί του ζητήματος. Εκ των λόγων αυτών δεν κατέστη δυνατόν διά την Κυβέρνησίν μας να σας συμπαρασταθεί κατά τρόπον πανηγυρικόν εις τας παρούσας εν Ελλάδι ανωμάλους συνθήκας” (“Ιστορία της Εθνικής Αντίστασης 1940-1945”, σελ. 375).
Η αλήθεια βέβαια είναι πως οι ΗΠΑ βοήθησαν τους Αγγλους χορηγώντας τους μεταγωγικά αεροπλάνα για μεταφορά ενισχύσεων από την Ιταλία στην Αθήνα. Ο ανερχόμενος αμερικανικός ιμπεριαλισμός ενδιαφερόταν εξίσου με τον βρετανικό για το μεταπολεμικό σκηνικό στην Ελλάδα και βασική επιδίωξη των ΗΠΑ ήταν η συντριβή του προοδευτικού λαϊκού κινήματος.
Η κατάσταση όμως για τους Αγγλους έγινε ακόμα πιο δύσκολη. Ο Σκόμπι ήταν έτοιμος να διατάξει την αποχώρηση των βρετανικών στρατευμάτων από την Αθήνα και την εγκατάστασή τους στο αεροδρόμιο Χασάνι (σημερινά Σπάτα) για να αποφύγει τη μαζική αιχμαλωσία βρετανών στρατιωτών. Μόνο μετά από ένα έξυπνο πολιτικό ελιγμό (ζήτησε συνάντηση με την ηγεσία του ΕΑΜ, δήθεν για διαπραγματεύσεις) κατάφερε να κερδίσει χρόνο και να αποφύγει αυτήν την εξέλιξη. Ετσι στις 12 Δεκέμβρη έγινε ανεπίσημη συνάντηση του Σκόμπι με τον εκπρόσωπο του ΕΑΜ Μιλτιάδη Πορφυρογένη. Φυσικά οι όροι του Σκόμπι για να σταματήσουν οι εχθροπραξίες ήταν ο αφοπλισμός μόνο του ΕΛΑΣ, χωρίς όμως καμιά δέσμευση για την άλλη πλευρά. Οι συζητήσεις, όπως ήταν φυσικό, ναυάγησαν, όμως ο Σκόμπι ακύρωσε την αποχώρηση των Αγγλων, αφού στο διάστημα των διαπραγματεύσεων μεταφέρθηκαν βρετανικές ενισχύσεις από την Ιταλία και πραγματοποίησαν αποβατικές επιχειρήσεις στην Αττική.
Το δεύτερο δεκαπενθήμερο του Δεκέμβρη η κατάσταση είχε αρχίσει να δυσκολεύει για τον ΕΛΑΣ. Οι ελλείψεις ήταν μεγάλες, τα πυρομαχικά μετρημένα και δυνατότητα ανεφοδιασμού δεν υπήρχε. Βέβαια υπήρχε η επιλογή της εισόδου στην Αθήνα του βασικού κορμού του ΕΛΑΣ που βρισκόταν μερικά χιλιόμετρα από την πόλη. Ομως η ηγεσία του ΕΑΜ και του ΚΚΕ, συνεχίζοντας τα λάθη, δεν αποφάσισε να τον ρίξει στη μάχη, με την ελπίδα ότι έτσι θα καταφέρει έναν συμβιβασμό με τους Αγγλους. Οι αυταπάτες στην ηγεσία του λαού συνεχίζονταν και θα αποδειχθεί ότι τα αποτελέσματα θα είναι οδυνηρά.
Μετά τις 15 Δεκέμβρη οι μάχες συνεχίζονταν με τεράστιες δυσκολίες και ελλείψεις για το λαό. Τα πυρομαχικά ήταν ελάχιστα και ο αντίπαλος είχε ανεφοδιαστεί με σύγχρονα όπλα. Παρ’ όλα αυτά ο ΕΛΑΣ εξακολουθούσε να έχει επιτυχίες, όπως η σύλληψη εκατοντάδων βρετανών στρατιωτών και αξιωματικών στις 18 Δεκέμβρη. Το γεγονός αυτό έδωσε τη δυνατότητα στον ΕΛΑΣ να εφοδιαστεί με πυρομαχικά και μεταφορικά μέσα. Επίσης οι ΕΛΑΣίτες κατέλαβαν τις φυλακές Αβέρωφ και επιτέθηκαν στο στρατόπεδο της Ορεινής Ταξιαρχίας στο Γουδί.
Η σύσκεψη των Χριστουγέννων
Οι Αγγλοι όμως κατάφεραν να φέρουν στην Αθήνα πολλαπλάσιες ενισχύσεις (60.000 άνδρες) και η κατάσταση για τον ΕΛΑΣ άρχισε να γίνεται πολύ δύσκολη. Τότε έγινε και μια προσπάθεια πολιτικού διακανονισμού. Στις 24 Δεκέμβρη φτάνει στην Αθήνα ο Τσόρτσιλ και γίνεται σύσκεψη με Αγγλους, Αμερικάνους, Σοβιετικούς, το Θ. Σοφούλη και εκπροσώπους του ΚΚΕ, του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ. Αποφασίζεται (δηλαδή αποφασίζει ο Τσόρτσιλ) να διοριστεί αντιβασιλέας ο αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός. Ο Δαμασκηνός ήταν ο νέος “σωτήρας” που ανακάλυψαν οι Αγγλοι, για να μπορέσει στις δύσκολες αυτές στιγμές να παίξει το παιχνίδι τους. Ο Τσόρτσιλ μάλιστα μετά τη συνάντησή του με το Δαμασκηνό, ενημερώνοντας το Λονδίνο είπε: “...Οταν ήλθε να μας επισκεφθή, επί του πολεμικού "Ajax" ομίλησε με μεγάλην πικρίαν εναντίον των ωμοτήτων του ΕΛΑΣ και διά το σκοτεινόν και αποτρόπαιον χέρι πίσω από το ΕΑΜ... Μας είπε ότι έδωσεν σήμερον μίαν αρχιεπισκοπικήν εγκύκλιον, διά της οποίας κατεδίκαζε τον όχλον του ΕΛΑΣ... Ο αρχιεπίσκοπος με ενέπνευσεν εμπιστοσύνην εις μεγάλον βαθμόν. Είναι μια μεγαλειώδης μορφή και εδέχθη αμέσως την πρότασιν να είναι ο πρόεδρος της συσκέψεως”. (Γ. Καραγιάννη, “Η εκκλησία από την κατοχή στον εμφύλιο” σελ. 50). Είναι προφανές ότι ο Δαμασκηνός ήταν ο άνθρωπός τους και έμελλε να παίξει σημαντικό ρόλο στα μετέπειτα γεγονότα.
Ο Τσόρτσιλ στη σύσκεψη απαίτησε την άνευ όρων παράδοση του ΕΛΑΣ, κάτι που δεν έγινε δεκτό. Αντίστοιχα οι εκπρόσωποι του ΕΑΜ έθεσαν έξι σημεία για την επίτευξη συμφωνίας που δεν γίνονται δεκτά από τους Αγγλους.
Ηττα και συνθηκολόγηση
Παράλληλα συνέβη ακόμη ένα περιστατικό που αν ολοκληρωνόταν ίσως να άλλαζε ακόμα και τη ροή των γεγονότων. Λίγες ώρες πριν έρθει ο Τσόρτσιλ στην Ελλάδα, δυνάμεις του ΕΛΑΣ Αθήνας μεταφέρουν μέσα από τους υπόνομους μεγάλη ποσότητα εκρηκτικών και την τοποθετούν κάτω από το ξενοδοχείο “Μεγάλη Βρεταννία”. Η ανατίναξη του αρχηγείου των Αγγλων και της κυβέρνησης Παπανδρέου απετράπη την τελευταία στιγμή μετά από εντολή του αρχηγού της επιχείρησης, Σπύρου Καλοδίκη, γιατί μαθεύτηκε ότι στο ξενοδοχείο είχε φτάσει ο Τσόρτσιλ.
Πριν ακόμη λήξουν οι διαπραγματεύσεις και μετά από το διαφαινόμενο ναυάγιο των συζητήσεων, οι Αγγλοι ξεκίνησαν σφοδρές επιθέσεις στην Αθήνα. Είχαν καταλάβει ακόμα και την Ακρόπολη και πολυβολούσαν προς τις συνοικίες της Αθήνας, σίγουροι πως ο λαός θα σεβαστεί τα αθάνατα μνημεία και δεν θα ανταποδώσει. Τα βρετανικά άρματα και αεροπλάνα βομβάρδιζαν ασταμάτητα. Χτυπιούνται ασθενοφόρα και νοσοκομεία. Πίσω από τα βρετανικά στρατεύματα βρίσκονταν οι άνδρες της Ορεινής Ταξιαρχίας, οι χωροφύλακες και οι συμμορίες των πρώην ταγματασφαλιτών που σκότωναν αμάχους, βίαζαν γυναίκες και αιχμαλώτιζαν εκατοντάδες.
Στις 31 Δεκέμβρη ο Δαμασκηνός γίνεται και τυπικά αντιβασιλέας (κατ’ απαίτηση των Αγγλων) και την ίδια μέρα ο Γεώργιος Παπανδρέου υποβάλει την παραίτησή του. Ετσι οι Αγγλοι διορίζουν (μέσω του αντιβασιλέα πάντα) νέο πρωθυπουργό το Νικόλαο Πλαστήρα.
Στις 3 του Γενάρη τα βρετανικά στρατεύματα πραγματοποιούν την τελευταία μεγάλη επίθεση και ο ΕΛΑΣ αναγκάζεται σε αποχώρηση από την πόλη. Η Αθήνα φεύγει απ’ τον έλεγχο του λαού και βρίσκεται στα χέρια των Αγγλων. Στις 11 Γενάρη θα υπογραφεί η ανακωχή και θα ακολουθήσει μετά από ένα μήνα η συμφωνία της Βάρκιζας με τα γνωστά αποτελέσματα. Αν και ο ΕΛΑΣ υπέστη ήττα μόνο στην Αθήνα, ενώ διατηρούσε στο ακέραιο τις δυνάμεις του στην υπόλοιπη Ελλάδα, η ηγεσία του ΕΑΜ και του ΚΚΕ υπέγραψε τη συμφωνία για τον αφοπλισμό του. Σχεδόν αμέσως θα αρχίσει μια περίοδος απίστευτης τρομοκρατίας απέναντι στους αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης, με αποτέλεσμα τον εμφύλιο και την ήττα. Δεν είναι τυχαίο που το 1948 σε μια συνέντευξή του ο Παπανδρέου χαρακτήρισε τα γεγονότα του Δεκέμβρη ως “δώρο του Υψίστου”.
Βιβλιογραφία
Σταύρος Άβδουλος, Γιατί χάθηκε η νίκη, εκδ. Προσκήνιο
Τάσος Βουρνάς, Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, εκδ. Τολίδη
Σπύρος Γασπαρινάτος, Απελευθέρωση, Δεκεμβριανά, Βάρκιζα (τ. Α), εκδ. Σιδέρης
Δημήτρης Γληνός, Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ, εκδ. Ο Ρήγας
Κρίς Γουντχάουζ, Το μήλο της έριδος, εκδ. Εξάντας
Σόλωνας Γρηγοριάδης, Συνοπτική ιστορία της Εθνικής Αντίστασης 1941-1944, εκδ. Καπόπουλος
Φοίβος Γρηγοριάδης, Βρετανοί, το αντάρτικο, απελευθέρωσις (τ. 7, 8), εκδ. Νεόκοσμος
Dominique Eudes, Οι καπετάνιοι, εκδ. Εξάντας
Γιάννης Ζέβγος, Η λαϊκή αντίσταση του Δεκέμβρη και το νεοελληνικό πρόβλημα, εκδ. Ο Ρήγας
Γιώργος Καραγιάννης, Η εκκλησία από την κατοχή στον εμφύλιο, εκδ. Προσκήνιο
Αντρέας Κέδρος, Η ελληνική αντίσταση 1940-44 τόμος Β, εκδ. Θεμέλιο
Νίκανδρος Κεπέσης, Ο Δεκέμβρης του 1944, εκδ. Σύγχρονη Εποχή
Dmitri Kessel, Λεύκωμα «Ελλάδα 1944», εκδ. Αμμος
Σπύρος Κωτσάκης, Δεκέμβρης του 1944 στην Αθήνα, εκδ. Σύγχρονη Εποχή.
Β.Ι. Λένιν, Απάντα τόμος 24, 4η ρωσική έκδοση
Mark Mazower, Στην Ελλάδα του Χίτλερ, εκδ. Αλεξάνδρεια
Βάσος Μαθιόπουλος, Ο Δεκέμβρης του 1944, εκδ. Νέα Σύνορα-Λιβάνη
Ορέστης Μακρής, Ο ΕΛΑΣ της Αθήνας, εκδ. Σύγχρονη Εποχή
Περικλής Ροδάκης, Δεκέμβρης 1944, εκδ. Επικαιρότητα
Θανάσης Χατζής, Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε (τ. Γ, Δ), εκδ. Δωρικός
Γιάννης Χατζηπαναγιώτου (καπετάν Θωμάς), Η πολιτική διαθήκη του Αρη Βελουχιώτη, εκδ. Δωρικός
Νίκος Ψυρούκης, Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας (τ. Α), εκδ. Επικαιρότητα
Θέσεις της ΚΕ της ΟΜΛΕ για τα 56 χρόνια από την ίδρυση του ΚΚΕ, Ιστορικές Εκδόσεις
Ιστορία της Εθνικής Αντίστασης 1940-1945, εκδ. Σύγχρονη Εποχή
ΚΚΕ, επίσημα κείμενα, τόμος 5ος, εκδ. Σύγχρονη Εποχή
Κομμουνιστική Επιθεώρηση της μεταδεκεμβριανής περιόδου 1945 (τόμος 1), εκδ. Καζαντζά.
Οι ανατολικές συνοικίες τον Δεκέμβρη του 1944, Ιστορικές Εκδόσεις.
Η έκθεση του Σιάντου για τα Δεκεμβριανά, εκδ. Γλάρος.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου